Služba vrhovnog kadije (šerijatskog sudije) nije postojala u najranijem periodu Islamske države. Tako ta pozicija nije postojala ni u doba Vjerovjesnikove Medinske države (622-632), ni u razdoblju pravednih halifa (632-661), ni u vremenu Emevijske države (661-750), niti na samom početku Abbasijskog hilafeta (750-786), odnosno tokom vladavine Ebu Abbasa es-Seffaha (750-754), Ebu Džafera el-Mensura (754-775), Muhammeda el-Mehdija (775-785) i Musaa el-Hadija (785-786). Budući da je hanefijski mezheb (pravna škola) bio zvanični mezheb Abbasijske države, razumljivo je da je i većina vrhovnih kadija bila hanefijskog mezheba.
Prvi koji je uveo funkciju vrhovnog kadije, odnosno kadije kadija (kadi-l-kudat) je bio abbasijski halifa Harun er-Rešid (786-809), koji je to uradio 786. godine, čim je došao na vlast.
Kao prvi vrhovni kadija je postavljen Ebu Jusuf (731-798), najistaknutiji Ebu Hanifin učenik, koji je već tri godine (783-786) obnašao dotada najvišu kadijsku službu - bagdadskog kadije, tj. kadija Šerkijje i Garbije - obje bagdadske strane: istočne (lijeve) i zapadne (desne) strane.
Bilo je to zlatno doba abbasijske države i vrhunac abbasijske moći. Stoga ne treba da čudi da je Ebu Jusuf bio jedan od rijetkih vrhovnih kadija koji je stvarno opravdao titulu „vrhovni kadija“. O tome Ebu Omer Ibn Abdulberr (978-1071) kaže: Ne znam ijednog kadiju da je obnašao funkciju kadije u krajevima od istoka do zapada, izuzev Ebu Jusufa u svome vremenu i Ahmeda ibn Ebu Davuda u svome vremenu.[1]
Slično je kazao i historičar Tagribirdi (1410-1470): On je prvi koji je u islamu nazvan vrhovnim kadijom (kadijom kadija). Ja kažem: „Ovo ime nije nosio neko drugi pored njega, kao što ga je on nosio. Naime, on je doista bio kadija Mašrika (Istoka) i Magriba (Zapada). Dakle, on je bio vrhovni kadija u stvarnosti.“[2]
U prvih 47 godina postojanja ove vrhovne sudske funkcije (786-833) 5 alima je službovalo kao vrhovne kadije. Četverica njih su bile hanefije i službovali su 42 od 47 godina:
1 - Ebu Jusuf Jakub ibn Ibrahim el-Ensari el-Bedželi (786-798), hanefijski učenjak i Ebu Hanifin učenik - 12 godina;
2 - Ebu-l-Buhturi Vehb ibn Vehb (798-803), medinski učenjak - 5 godina;
3 - Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani (803-805), hanefijski učenjak i Ebu Hanifin i Ebu Jusufov učenik - 2 godine;
4 - Alija ibn Harmele et-Tejmi (805-c. 813), hanefijski učenjak i Ebu Hanifin i Ebu Jusufov učenik - c. 8 godina;
5 - Jahja ibn Eksem et-Temimi el-Mervezi (c. 813-833), hanefijski učenjak i Šejbanijev učenik - c. 20 godina.
Inače, kada je na vlast došao abbasijski halifa El-Mu'tesim (833-842), on je smijenio gorespomenutog hanefijskog učenjaka Jahjaa ibn Eksema, te na njegovo mjesto postavio Ahmeda ibn Ebu Dauda el-Ijadija, ekstremnog mutezilijskog učenjaka. Dotični je bio vrhovni kadija 14 godina (833-847), a njegov sin 4 godine (847-851). Taj period od 18 godina (833-851) je poznat kao Mihna (Iskušenje, El-Mihna) i obilježen je sprovođenjem terora nad sunnijskim učenjacima koji nisu htjeli da prihvate mutezilijske doktrine. Teror je podrazumijevao: prijetnje, otpuštanja, ponižavanja, hapšenja, zatvaranja, bičevanja, ubijanja i druge vidove teroriziranja sunnijskih alima.
U nastavku ćemo priložiti kratke biografije prvih hanefijskih vrhovnih kadija.
1. Ebu Jusuf Jakub ibn Ibrahim el-Ensari (731-798), tabi-tabiin, najvažniji učenik Ebu Hanife i autor najstarijih knjiga iz fikha u islamu. Rođen je u Kufi, gde se školovao kod Ebu Hanife. Preminuo je u Bagdadu. Ensarijskog je porijekla, tj. njegovi preci su iz Medine. Bio je prvi vrhovni kadija Islamskog hilafeta (786-798) u doba abasijskog halife Haruna er-Rešida (786-809). Kao vrhovni kadija najviše je zaslužan za širenje hanefijskog mezheba. Napisao je 20-ak knjiga, među kojima su najpoznatije: Kitab el-haradž (Knjiga o porezu), prva knjiga iz islamskog finansijskog prava, i El-Asar, jedna od najstarijih hadiskih zbirki. Pored Ebu Hanife, prenosi od jednog broja tabiina i tabi-tabiina. Među njima su: Hišam ibn Urve ibn ez-Zubejr, Jahja ibn Seid, Sulejman el-A'meš, Jezid ibn Ebu Jezid, Ata' ibn es-Saib, Ebu Ishak eš-Šejbani, Hadždžadž ibn Ertah i dr. Među njegovim učenicima su: njegov sin Jusuf; Muhammed eš-Šejbani, učenik Ebu Hanife, Jahja ibn Mein, učitelj imama Buharije, Alija ibn el-Dža'd, autor hadiske zbirke El-Musned, Ahmed ibn Hanbel, utemeljitelj hanbelijskog mezheba, Eses ibn el-Furat, učenik imama Malika, Amr en-Nakid, Ahmed ibn Meni', Ibrahim ibn el-Džerrah i dr. Pouzdan prenosilac.
2. Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani (749-805), tabi-tabiin i drugi najvažniji učenik Ebu Hanife. Rođen je u Vasitu (ist. Irak). Sirijskog je porijekla. Njegovi preci su iz Haraste (danas sjev. ist. predgrađe Damaska). Prvo se školovao u Kufi kod Ebu Hanife i Ebu Jusufa. Nakon smrti Ebu Hanife, učio je dvije ili tri godine u Medini kod Malika ibn Enesa, osnivača malikijskog mezheba. Učio je i u Šamu kod Evzaije, osnivača evzaijskog mezheba, te u Kufi kod još najmanje 30 drugih učenjaka, među kojima je Sufjan es-Sevri, utemeljitelj sevrijskog mezheba. U Mekki je učio, između ostalih, kod Sufjana ibn Ujejne, začetnika zasebnog mezheba. Studirao je i u Basri i Vasitu. Pored spomenutih 5 osnivača mezheba, njegovi učitelji su bili: Ebu Jusuf, Zufer ibn Huzejl, Abdullah ibn el-Mubarek, Davud et-Tai, stariji učenici Ebu Hanife; Mis'ar ibn Kidam, Abdulmelik ibn Abdulaziz ibn Džurejdž, Junus ibn Ebu Ishak es-Subej'i, Šu'be ibn el-Hadždžadž i dr. Kao dvadesetogodišnjak, oko 770. godine je počeo da podučava u Kufi. Kasnije se preselio u Bagdad, gdje je sa prekidima djelovao oko 20 godina. Među njegovim učenicima su bili Šafija i Ebu Sevr, osnivači mezheba. Njegovi drugi učenici su: Esed ibn el-Furat, učenik imama Malika, Jahja ibn Mein, učitelj imama Buharije, El-Kasim ibn Sellam, autor hadiskih zbirki El-Emval, Et-Tuhur i dr., Ebu Hafs el-Kebir, hanefijski imam Transoksanije, Isa ibn Eban, hanefijski kadija Basre, Musa ibn Sulejman el-Dževzedžani, hanefijski pravnik Bagdada, i dr. Bio je kadija Rekke (sjev. ist. Sirija) sedam godina (796-803). Otprilike dvije godine prije smrti je postavljen za vrhovnog kadiju. Preminuo je u Reju (danas predgrađe Teherana). Autor je 100-ak knjiga. Najzaslužniji je za ranu kodifikaciju hanefijskog mezheba, sabravši fikhsku zaostavštinu Ebu Hanife i njegovih učenika u 6 knjiga: El-Mebsut/El-Asl, Es-Sijer el-kebir, Es-Sijer es-sagir, El-Džami' el-kebir, El-Džami' es-sagir. Te knjige predstavljaju prvu fikhsku enciklopediju zvanu Zahiru-r-rivajet (Očita predaja). Pouzdan prenosilac. Ima svoj El-Asar, jednu od najstarijih hadiskih zbirki. Uticao je na nastanak malikijskog, šafijskog i hanbelijskog mezheba.
3. Alija ibn Harmele et-Tejmi (?-c. 813), hanefijski pravnik i muhaddis iz Kufe. Učio je nauke u Kufi. Njegovi najpoznatiji učitelji su: Ebu Hanife, Ebu Jusuf i dr. Živio je i djelovao je u Kufi, Bagdadu, Reju. Među njegovim učenicima su: njegov bratić Ishak ibn Ibrahim ibn Harmele, Ismail ibn Hammad ibn Ebu Hanife, Ebu Sufjan el-Himjeri, Es-Samed ibn Ubejdullah, Alija ibn Miknef el-Kufi i dr. Umro je u Bagdadu. Obnašao je funkciju kadije istočne (lijeve) strane Bagdada. Bio je i vrhovni kadija Abbasijske države nakon Muhammeda eš-Šejbanija oko osam godina (805-c. 813).
4. Jahja ibn Eksem et-Temimi el-Mervezi (776-857), hanefijski pravnik i muhaddis iz Merva. Učio je nauke u Reju, Bagdadu, Mekki, Medini itd. Među njegovim učiteljima su: Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani, Abdullah ibn el-Mubarek, Sufjan ibn Ujejne, El-Fadl ibn Musa es-Sinani, Abdullah ibn Idris i dr. Živio je i djelovao u Basri i Bagdadu. Među njegovim učenicima su: Buhari, Tirmizi, Ismail el-Kadi, Ibrahim ibn Muhammed ibn Mettuvejh, Abdullah ibn Mahmud el-Mervezi i dr. Sa 20 godina je postavljen za kadiju u Basri. Kasnije je bio vrhovni kadija u doba halife Me'muna oko 20 godina (c. 813-833), iako nije bio mutezilija. Od njega bilježe hadise, između ostalih, imam Buhari i imam Tirmizi (824-892), autor poznate hadiske zbirke Es-Sunen.
Jusuf Džafić - 6.4.2021., Tešanj
_________________________ [1] El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, Mir Muhammed Kutubhane, Karači, sv. 2, str. 221, 390; Ibn Hadžer, Ref' el-isr an kudat Misr, Mektebe El-Handži, Kairo, 1998, str. 265; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 2006, sv. 3, str. 252; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, Dar Ibn Kesir, Damask-Bejrut, 1986, Dar El-Kutub el-misrijje, Kairo, sv. 2, str. 370. [2] Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, , Dar El-Kutub el-misrijje, Kairo, sv. 2, str. 108.