Veliki imam Ebu Hanife je tabiin, pripadnik druge generacije muslimana, a njegovi učenici tabi-tabiini, treći muslimanski naraštaj. Stoga ne treba da čudi kako su prva islamska djela nastala upravo unutar hanefijskog mezheba.
Tako je imam Ebu Hanife napisao najstarija djela u islamu, tačnije najranija djela iz oblasti akaida – kelama: El-Fikhu-l-ekber, El-Fikhu-l-ebsat, El-Alim ve-l-muteallim, El-Vesijje, Risale Ebi Hanife ila Usman el-Betti, kao i najstariju sačuvanu sveobuhvatnu hadisku zbirku: El-Musned. Imam Ebu Jusuf je napisao prva djela iz oblasti fikha: El-Haradž, El-Hijel, En-Nevadir, Ihtilafu-l-emsar, Edebu-l-kadi, El-Emali fi-l-fikh, Er-Redd ala Malik ibn Enes, Er-Redd ala Sijeri-l-Evzai, Ihtilaf Ebi Hanife ve Ibn Ebi Lejla, El-Feraid, El-Vesaja, El-Vekale, El-Buju’, El-Hudud, Es-Sajdu ve-z-zebaih, El-Gasbu ve-l-istibra’, El-Dževami’ itd. Imam Muhammed eš-Šejbani je autor prve enciklopedije fikha, poznate kao zahiru-r-rivajet (jasni rivajet), koja se sastoji iz šest djela: El-Asl (El-Mebsut), El-Džamiu-l-kebir, El-Džamiu-s-sagir, Es-Sijeru-l-kebir, Es-Sijeru-s-sagir, Ez-Zijadat. I drugi Ebu Hanifini učenici, kao npr. Hasan ibn Zijad, Zufer ibn Huzejl, Abdullah ibn el-Mubarek, Veki’ ibn el-Džerrah, Hammad ibn Ebu Hanife, su iza sebe ostavili rana djela iz hadisa (hadiske zbirke), fikha i akaida.
U nastavku donosimo biografiju Ebu Hanife i pet njegovih najznačjanijih učenika.
1. Ebu Hanife Numan ibn Sabit (699-767), tabiin i utemeljitelj hanefijske pravne škole (mezheba). Rođen je u Kufi. Perzijskog je porijekla. Njegovi preci su iz Kabula (danas gl. grad Afganistana). Znanje je sticao u Kufi, Basri, Mekki i Medini pred oko 4000 učitelja iz generacije tabiina. Njegovi glavni učitelji su bili: Hammad ibn Ebu Sulejman, kufanski muftija, Ata’ ibn Ebu Rebah, mekkanski fakih (pravnik) i muhaddis, Amir ibn Šurahbil eš-Ša'bi, kufanski kadija, Nafi’, štićenik h. Abdullaha ibn Omera i učitelj medinskog imama Malika ibn Enesa, Kasim ibn Abdurrahman ibn Abdullah ibn Mesud, kufanski kadija i unuk h. Abdullaha ibn Mesuda, Asim ibn Ebu en-Nedžud, kufanski karija po čijem kiraetu danas učimo, Tavus, jemenski fakih i muhaddis i učenik h. Abdullaha ibn Abbasa, Muhammed ibn Šihab ez-Zuhri, medinski muhaddis i fakih, Muhammed el-Bakir, medinski imam, praunuk h. Alije i unuk h. Husejna, i dr.
Susreo se sa četiri ashaba. To su: Enes ibn Malik u Basri, Abdullah ibn Ebu Evfa u Kufi, Sehl ibn Sa’d u Medini i Ebu Tufejl Amir ibn Vasile el-Lejsi u Mekki. Djelovao je u Kufi. Njegova najvažnija djela su: akaid (El-Fikhu-l-ekber, El-Fikhu-l-ebset, El-Alim ve-l-muteallim, El-Vesijje, Risale Ebi Hanife ila Usman el-Betti), hadiska zbirka (El-Musned).
Ebu Hanife je autor najstarijih sačuvanih knjiga u islamu. Tačnije, napisao je najstarije knjige iz akaida (ilmu-l-kelama). Također, Musned Ebu Hanife je nastarija kompletna hadiska zbirka. Njegovi najznačajniji učenici su: Ebu Jusuf, Muhammed eš-Šejbani, Zufer ibn Huzejl, Hasan ibn Zijad, njegov sin Hammad, Abdullah ibn el-Mubarek, Veki’ ibn el-Džerrah i dr.
Ebu Hanifini učenici su autori prvih fikhskih djela u islamu, a njihove hadiske zbirke se ubrajaju među najranije. Koliko su rano djelovali Ebu Hanife i njegovi učenici, dovoljno govori podatak da je imam Ebu Hanife rođen 114 godina prije imama Buharije, autora vrlo značajne hadiske zbirke Es-Sahih, odnosno 126 godina prije imama Muslima, pisca druge vrlo značajne hadiske zbirke Es-Sahih, dok su četiri najistaknutija Ebu Hanifina učenika (Ebu Jusuf (rođ. 113. h.g.), Muhammed (rođ. 132 h.g.), Zufer (rođ. 110 h.g.) i Hasan (rođ. 116. h.g.)) rođena prosječno 90 godina prije pisaca četiri glasovite hadiske zbirke, poznate pod imenom Es-Sunen (Ebu Davud (rođ. 202. h.g.), Tirmizi (rođ. 209. h.g.), Ibn Madže (rođ. 209 h.g.) i Nesai (214. h.g.).
Stoga ne treba da čudi da je Ebu Hanife ponio nadimak Imami-Azam (arap. El-Imamu-l-E'azam) – Najveći imam. Pouzdan prenosilac.
Također, zanimljivo je za spomenuti da je Ebu Hanife jedini među četvericom velikih imama koji nije arapskog porijekla. Naime Ebu Hanife Perzijanac iz Afganistana (danas se Perzijanci tih krajeva nazivaju Tadžikistancima). I njegovu učenici su različitih narodnosti. Tako su Ebu Jusuf i Zufer Arapi, Muhammed je Sirijac, dok je Hasan ibn Zijad iz Iraka.
2. Ebu Jusuf Jakub ibn Ibrahim el-Ensari (731-798), tabi-tabiin, najvažniji učenik Ebu Hanife i autor najstarijih knjiga iz fikha u islamu. Rođen je u Kufi, gde se školovao kod Ebu Hanife. Preminuo je u Bagdadu. Ensarijskog je porijekla, tj. njegovi preci su iz Medine. Bio je prvi vrhovni kadija Islamskog hilafeta (786-798) u doba abasijskog halife Haruna er-Rešida (786-809). Kao vrhovni kadija najviše je zaslužan za širenje hanefijskog mezheba. Napisao je 20-ak knjiga, među kojima su najpoznatije: Kitab el-haradž (Knjiga o porezu), prva knjiga iz islamskog finansijskog prava, i El-Asar, jedna od najstarijih hadiskih zbirki. Pored Ebu Hanife, prenosi od jednog broja tabiina i tabi-tabiina. Među njima su: Hišam ibn Urve ibn ez-Zubejr, Jahja ibn Seid, Sulejman el-A'meš, Jezid ibn Ebu Jezid, Ata’ ibn es-Saib, Ebu Ishak eš-Šejbani, Hadždžadž ibn Ertah i dr. Među njegovim učenicima su: Muhammed eš-Šejbani, učenik Ebu Hanife, Jahja ibn Mein, učitelj imama Buharije, Alija ibn el-Dža'd, autor hadiske zbirke El-Musned, Ahmed ibn Hanbel, utemeljitelj hanbelijskog mezheba, Eses ibn el-Furat, učenik imama Malika, Amr en-Nakid, Ahmed ibn Meni’, Ibrahim ibn el-Džerrah i dr. Pouzdan prenosilac.
3. Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani (749-805), tabi-tabiin i drugi najvažniji učenik Ebu Hanife. Rođen je u Vasitu (ist. Irak). Sirijskog je porijekla. Njegovi preci su iz Haraste (danas sjev. ist. predgrađe Damaska). Prvo se školovao u Kufi kod Ebu Hanife i Ebu Jusufa. Nakon smrti Ebu Hanife, učio je dvije ili tri godine u Medini kod Malika ibn Enesa, osnivača malikijskog mezheba. Učio je i u Šamu kod Evzaije, osnivača evzaijskog mezheba, te u Kufi kod još najmanje 30 drugih učenjaka, među kojima je Sufjan es-Sevri, utemeljitelj sevrijskog mezheba. U Mekki je učio, između ostalih, kod Sufjana ibn Ujejne, začetnika zasebnog mezheba. Studirao je i u Basri i Vasitu. Pored spomenutih 5 osnivača mezheba, njegovi učitelji su bili: Ebu Jusuf, Zufer ibn Huzejl, Abdullah ibn el-Mubarek, Davud et-Tai, stariji učenici Ebu Hanife; Mis'ar ibn Kidam, Abdulmelik ibn Abdulaziz ibn Džurejdž, Junus ibn Ebu Ishak es-Subej'i, Šu'be ibn el-Hadždžadž i dr. Kao dvadesetogodišnjak, oko 770. godine je počeo da podučava u Kufi. Kasnije se preselio u Bagdad, gdje je sa prekidima djelovao oko 20 godina. Među njegovim učenicima su bili Šafija i Ebu Sevr, osnivači mezheba. Njegovi drugi učenici su: Esed ibn el-Furat, učenik imama Malika, Jahja ibn Mein, učitelj imama Buharije, El-Kasim ibn Sellam, autor hadiskih zbirki El-Emval, Et-Tuhur i dr., Ebu Hafs el-Kebir, hanefijski imam Transoksanije, Isa ibn Eban, hanefijski kadija Basre, Musa ibn Sulejman el-Dževzedžani, hanefijski pravnik Bagdada, i dr. Bio je kadija Rekke (sjev. ist. Sirija) sedam godina (796-803). Otprilike dvije godine prije smrti je postavljen za vrhovnog kadiju. Preminuo je u Reju (danas predgrađe Teherana). Autor je 100-ak knjiga. Najzaslužniji je za ranu kodifikaciju hanefijskog mezheba, sabravši fikhsku zaostavštinu Ebu Hanife i njegovih učenika u 6 knjiga: El-Mebsut/El-Asl, Es-Sijer el-kebir, Es-Sijer es-sagir, El-Džami’ el-kebir, El-Džami’ es-sagir. Te knjige predstavljaju prvu fikhsku enciklopediju zvanu Zahiru-r-rivajet (Očita predaja). Pouzdan prenosilac. Ima svoj El-Asar, jednu od najstarijih hadiskih zbirki. Uticao je na nastanak malikijskog, šafijskog i hanbelijskog mezheba.
4. Zufer ibn Huzejl el-Anberi (728–775), tabi-tabiin i treći po važnosti učenik Ebu Hanife. Rođen je u Kufi, gdje se školovao kod Ebu Hanife oko 20 godina. Nakon Ebu Hanifine smrti bio je vodeći hanefijski pravnik u Kufi. Kasnije je djelovao u Basri, gdje je preminuo. Arapskog je porijekla, iz plemena Temim. Prenosi od većeg broja tabiina i tabi-tabiina. Među njima su: Ebu Hanife, Sulejman el-A'meš, Ismail ibn Ebu Halid, Ibn Ishak, Hadždžadž ibn Ertah i dr. Od njega prenose: Hassan ibn Ibrahim el-Kirmani, Eksem ibn Muhammed, Abdulvahid ibn Zijad, En-Nu'man ibn Abdusselam et-Tejmi, El-Hakem ibn Ejjub, Malik ibn Fudejk i dr. Pouzdan prenosilac. Ima svoj El-Asar, jednu od najstarijih hadiskih zbirki.
5. Hasan ibn Zijad el-Lu'lui (734-819), tabii-tabiin i četvrti po važnosti učenik Ebu Hanife. Rođen je u Kufi. Djelovao je kasnije u Bagdadu, gdje je i preminuo. Naslijedio je Hafsa ibn Gijasa, isto Ebu Hanifinog učenika, na mjestu kadije u Bagdadu. Učio je pred jednim brojem tabinima i tabi-tabiinima. Među njima su: Ebu Hanife; Ebu Jusuf, Muhammed, Zufer ibn Huzejl, isto učenici Ebu Hanife; Abdulaziz ibn Abdulmelik ibn Džurejdž i dr. Među njegovim učenicima su: Muhammed ibn Šudža’ es-Seldži, Šuajb ibn Ejjub es-Sarifini, Muhammed ibn Semaa et-Temimi, Alija er-Razi, Omer ibn Muhejr, Ishak ibn el-Behlul et-Tenuhi, Hasan ibn Ebu Malik i dr. Njegova najvažnija djela su: fikh (El-Mudžerred,Edebu-l-kadi, En-Nefekat, El-Haradž, El-Feraid, El-Vesaja, El-Emali itd.), akaid (Meani-l-iman), hadiska zbirka (El-Asar).
6. Abdullah ibn el-Mubarek (736-797), tabi-tabiin iz Merva (jug. ist. Turkmenistan), učenik Ebu Hanife i poznati zahid. Proputovao je Kufu, Basru, Bagdad, Damask, Fustat (danas dio Kaira), Mekku, Medinu, San'u, Nejsabur i dr. gradove Horasana, Iraka, Šama, Egipta, Arabije i Jemena radi znanja. Preminuo je u Hitu (cen. Irak, 60 km zapadno od Bagdada). Prenosi od većeg broja tabiina i tabi-tabiina. Među njima su: Humejd et-Tavil, Ebu Hanife, El-Evzai, Lejs ibn Sa’d, Malik ibn Enes, Sufjan es-Sevri, Sulejman el-A’meš i dr. Od njega prenose: Ebu Ishak el-Fezari, Ebu Bekr ibn Ajjaš, Muhammed eš-Šejbani, Jahja ibn Mein, učitelj imama Buharije, Ishak ibn Rahevejh, muhaddis i autor poznate hadiske zbirke El-Musned, Ma’mer ibn Rašid, autor hadiske zbirke El-Džami’, Jahja ibn Seid el-Kattan, Jakub ibn el-Ka’ka’ i dr. Pouzdan prenosilac. Autor je Ez-Zuhd ve er-rekaik, jedne od najstarijih hadiskih zbirki.
Jusuf Džafić