Bez sumnje možemo reći da su glavni uzrok islama u Bosni bile Osmanlije. Arapi, koji su dolazili i do naših obala u Jadranskom moru, Ismailije u Mađarskoj i muslimani u Makedoniji, nisu mogli, kako izgleda, da ostave u Bosni i Hercegovini nikakvog traga. Nesumljivo možemo da kažemo da su stimulans islamizacije bila osmanska osvajanja. Sa Osmanlijama je došla i nova civilizacija i bogatiji život. Jedno vrlo aktuelno pitanje bez obzira na vreme jeste pitanje Osmanlija i njihova osvajanja.
Pre nego što objasnimo sam dolazak islama na područje Bosne i Hercegovine i područje Balkana, da na početku spomenemo što je to bilo prisutno pre dolaska samih Turaka na područja Bosne i Hercegovine. Koja civilizacija i koja vera je bila dominantna?
U srednjovekovnoj Bosni bile su prisutne tri vere: bogumilska, katolička i pravoslavna. Većina stanovništva je sledila bogumilsku veru iako joj je osnova bila hrišćanska zvanična crkva (katolička i pravoslavna) proglasile su je krivom verom (herezom). Ova vera se u dokumentima naziva još i patarenskom, mahinejskom, dok je domaći dokumenti spominju po nama jako poznatom imenu Crkva bosanska. Njeni pripadnici su sami sebe nazivali “dobri hrišćani”.
Danas se ta vera u našem narodu naziva bogumilska a pripadnici iste bogumili. Bosanska država u to vreme je bila uređena na isti način kako su i bile uređene države u to vreme. Na čelu se nalazio vladar koji je zbog toga nosio naziv Ban, a posle toga kralj. Svi oni su poticali iz domaće porodice Kotromanića koji su potekli iz srednje Bosne.
Godina 1463 je godina osvajanja sultana Mehmeda drugog ef. Fatiha, čija osvajanja nisu zaobišla ni Bosnu. Kralj Stjepan Tomašević (1461-1463) je tražio od evropskih sazveznika već ranije obećanu pomoć, ali niko mu se nije odazvao. Na narod se nije mogao osloniti jer verski progoni koje je on preduzimao protiv domaćeg stanovnistva mnogo su uticali da mu se i narod ne odazove, jer su njegovi progoni ostavili veliki trag na sam narod po svakom pitanju.
Dolazi do masovnog prelaza bogumila na islam, iako se to odvijalo bez prisile. Razlog tome je što su bogumili bili vekovima proganjani od strane evropske inkvizicije i krstaških vojski kao i mnogi zajednički elementi koji su bili prisutni u bogumilstvu i islamu (polumesec i zvezda, post, odbojnost prema kipovima i ikonama itd.)
Na islam nisu samo prelazili obični ljudi, nego prvaci i velikani a za njima su se povodile i grupe i primale su islam. Sa dolaskom Turaka na naša podneblja dolaze i različite kulture, bogatiji život, različiti jezici kojima su se tadašnji naučnici itekako koristili i pisali na njima. Bošnjaci pod Osmanlijama dobili su i novu razvijenu infrastrukturu. Gradilo se i to planski i svako onaj ko bi gradio nešto izvan plana bio je sankcionisan rušenjem onog što je gradio. U ovo vreme je i sagrađena današnja jako poznata nama turska građevina Careva džamija. Careva džamija je jedna od prvih građevina izgrađenih u Bosni i Hercegovini i prva u Sarajevu. Izgrađena je 1462. godine a njenu izgradnju omogućio je osnivač grada Sarajeva Isa Beg Isaković. U današnjem obliku izgrađena je 1566. godine a njenu gradnu finansirao je Sulejman Veličanstveni.
Turci su već u vreme osvajanja Bosne ispoljili veliku islamsku toleranciju. To je naravno bilo u uskoj vezi sa verskim načelima Kur’ana i sunneta, po kojima je nedopustivo nekome silom nametnuti svoje verovanje i verska ubeđenja. Poznati američki autor Džon Esposito kaže da je islam bio tolerantan prema jevrejima i hrišćanima, jer su muslimani hrišćanima ostavljali ingerencije i autonomnost da među svojim istomišljenicima odnose regulišu u skladu sa svojom verom. Za vreme Osmanlija, posebno u njihovim velikim gradovima, živelo je i uspešno poslovalo na hiljade manje ili više imućnih trgovaca Grka, Jermena, Srba, Vlaha, jevreja i drugih koji nikada nisu ostavili svoju hrišćansku, uglavnom pravoslavnu, odnosno, jevrejsku veru. Mehmed Fatih je Pravoslavnu crkvu zaštitio 1453. godine ugovorom sa istanbulskim patrijarhom, a isto je postupio, verovatno, i sa Bosanskom crkvom, ali original nije pronađen. Što se tiče Katoličke crkve, kada je Fatih osvojio Bosnu doneo je Ahdnamu 28. maja 1463. godine, koja je primer garancije sigurnosti i zaštite franjevcima.
Ahdnamu je potpisao nakon susreta sa fra Anđelom Zvizdovićem u kojoj stoji:
„Ja sam sultan Mehmedhan. Neka je poznata svima, uopšte od prostog puka, kao i odelenjima, ova moja vlastodržaća povelja, kojom bosanskim sveštenicima ukazujem veliku pažnju, pa zapovedam: spomenutim i njihovim bogomoljama ne sme biti smetnje niti pritiska, neka se smeste u svojim bogomoljama, pa kako od uzvišene moje strane, tako od mojih vezira, niti od mojih podčinjenih, niti od mojih podanika – raje, niti od svega stanovništva celokupne moje države. Spomenutim niko se ne sme mešati u njihove stvari niti ih napadati, ni vređati ni njih, ni njihov život, njihov imetak ni njihove bogomolje. Takođe, iz tuđine posebno u moju državu dovoditi ljude dozvoljava im se. Stoga, spomenutim izdajem moju uzvišenu zapoved u kojoj im posvećujem svoju brigu i pažnju, te se kunem teškom zakletvom: Stvoriteljem i Gospodarom Zemlje i nebesa, sa sedam mushafa, sa velikim Božjim vesnikom (Muhammedom), i sa 124.000 poslanika i sa sabljom koju pašem da ovome što je napisano nikoje lice ne sme se suprotstaviti dok god ovi (Franjevci) služe meni i mojoj zapovedi budu pokorni. Pisano 28. maja 1463. godine na granici Milodraža. Fatih sultan Mehmed.”
Ovo je jedan od dokaza kojima se potvrđuje da nije bilo prisile kod primanje vere nego je svako imao pravo slobode. Zahvaljujući toleranciji na prostorima tadašnje Bosne i dalje se nastavio suživot pripadnika različitih verskih zajednica. Dok nisu isčezli bogumili i nakon dolaska jevreja na ove prostore, koegzistiralo je čak pet vera: bogumilska (domaća), islamska, katolička, pravoslavna i jevrejska.
I nikada nije zabeleženo da je dolazilo do razmirica na verskoj osnovi pomenutog stanovništva. Od poćčetka 17. veka Bosanski Ejalet (pokrajina) prestavljalo je najzapadniju provinciju Osmanskog carstva. Iz svega se može zaključiti da su bosanko-hercegovački muslimani starosedeoci ove zemlje, a ne došljaci. Svojevoljno su napustili svoju bogumilsku veru i primili uzvišeni islam iz opravdanih razloga.
Bosansko-hercegovački muslimani vole svoju domovinu i za nju se bore, pa su prema tome patriote i nacionalisti. Prigovori da su anacionalan element nemaju nikakve osnove. Podlog tim prigovorima, je to što oni koji ih iznose, razumeju pod nacioanalizom ono što nikako ne spada u ovaj pojam. Krivica je kod njih a ne kod muslimana velike Bosne i Hercegovine. Izvor: I. A. Ibrahim, “Vodič za razumevanje islama.”