Ebu Hanifin učenik Muhammed eš-Šejbani, pionir hanefijskog mezheba

Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani, pionir hanefijskog mezheba, se rodio u turbulentno vrijeme.

 Autor: Jusuf Džafić

Odlomak iz knjige Asar

Glavni izvori za proučavanje biografije Muhammeda ibn Hasana eš-Šejbanije su biografski leksikoni i povijesti islama, kao i posebna djela o Ebu Hanifi i njegovim učenicima. Primjetno je da su Šejbanijevi biografski podaci ostali u sjeni njegovog učitelja Ebu Hanife. Time Šejbani u pogledu biografskih podataka dijeli istu sudbinu sa drugim Ebu Hanifinim učenicima, prvenstveno Ebu Jusufom i Zuferom, ali i sa učenicima Malika, Šafije i Ahmeda, ostale trojice velikih imama. Stoga ne treba da čudi da i djela koja su zamišljena kao prikaz životopisa Ebu Hanife i njegovih učenika (npr. Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi; Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh), ustvari predstavljaju monografije o Ebu Hanifi koje se ovlaš osvrću na njegove učenike. Međutim, raduje činjenica da je u XX i XXI stoljeću napisano nekoliko posebnih monografija o Muhammedu eš-Šejbaniju.[1]

Ebu Abdullah Muhammed ibn el-Hasan (Hasen) ibn Ferkad eš-Šejbani, poznat kao Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani, Muhammed ibn Hasan, Muhammed eš-Šejbani, Eš-Šejbani, ili samo kao Muhammed, je tabi-tabiin, hanefijski fakih (pravnik), mudžtehid, muhaddis, hafiz hadisa, teolog (mutekellim), mufessir, etičar, učenik Ebu Hanife i autor temeljnih hanefijskih djela. Rođen je u Vasitu, istočni Irak (180 km jugoistočno od Bagdada).

Muhammed, kao i drugi članovi njegove porodice, je bio štićenik (mevla) plemena Šejban, sjevernoarapskog (adnanijskog) plemena. Tako je dobio relativno ime Eš-Šejbani - Šejbanac, Šejbanija. Prema jednoj teoriji, koju zastupaju Abdulkahir el-Bagdadi, Sujuti i drugi, Muhammed nije bio pripadnik Šejbana po štićeništvu (vela'), već njegov pripadnik po krvnom srodstvu.[2] Pleme Šejban je ogranak plemena Bekr ibn Vail. U predislamsko doba su živjeli na području između Nedžda (cen. dio Arabije), Iraka i Šama. U ranom islamskom periodu su se naselili po Iraku, posebno u oblast Džezire (Gornja Mesopotamija).

Prema odabranom mišljenju, Muhammed eš-Šejbani je porijeklom iz sela Harasta u sredini doline Guta kod Damaska (danas sjev. ist. predgrađe Damaska, 10 km od centra Damaska). Njegov otac je bio imućan vojnik u Šamu (Levantu). Potom je došao u Vasit. Tu se Muhammed rodio početkom 132. god. po Hidžri (749. godine). Kasnije su se preselili u Kufu (cen. Irak, 170 km južno od Bagdada), gdje je Muhammed i odrastao.[3] Postoje i druga mišljenja o godini njegovog rođenja. Tako se najčešće spominju 135. god. po Hidžri (752/53. godina)[4] i 131. god. po Hidžri (748/49. godina)[5].

Prema jednoj teoriji, Muhammedovo porijeklo je iz Džezire (Gornja Mesopotamija, današnja jugoistočna Turska, sjeveroistočna Sirija i sjeverozapadni Irak). Njegov otac je bio vojnik u Šamu. Zatim je došao u Vasit, gdje se Muhammed rodio.[6] Postoji i treće mišljenje, koje prenosi imam Tahavi, od svoga šejha kadije Ebu Hazima el-Basrija, a koje zastupa da je imam Muhammed iz jednog sela kod Remle, centralna Palestina, te da se njegova porodica odatle preselila u Kufu.[7]

Muhammed Zahid el-Kevseri je pokušao da pomiri sva tri spomenuta mišljenja i teorije o Šejbanijevom porijeklu. Tako on naginje stavu da je Šejbani porijeklom iz Džezire, da je njegov otac, kao vojnik, jedno vrijeme živio u Harasti, a jedno vrijeme u izvjesnom selu kod Remle, te da je iz Šama prešao u Vasit, gdje se Muhammed rodio, pa su onda prešli u Kufu, gdje je Šejbani odrastao.[8]

Ni o drugim pripadnicima Šejbanijeve porodice, pored oca, ne znamo mnogo. U nastavku donosimo izvjesne podatke o sljedećim Muhammedovim precima, potomcima i rođacima: neimenovanoj majci, neimenovanoj tetki po majci, tečiću, dajdži, djedu po majci, neimenovanom sinu, neimenovanoj kćerci, neimenovanom unuku od dotične kćerke.

Historičari navode da je Ebu Zekerijja el-Ferra' (761-822), glasoviti kufanski jezičar, Šejbanijev tečić, tačnije sin Šejbanijeve tetke po majci.[9]

Abdullah ibn Mesleme ibn Ka'neb el-Ka'nebi el-Harisi (748-836) je pravnik i muhaddis iz Medine, te učenik imama Malika, osnivača malikijske pravne škole. Živio je i djelovao u Basri (juž. Irak, 500 km jugoistočno od Bagdada). Preminuo je u Mekki. Računa se, zajedno sa Šejbanijem, jednim od prenosilaca Muvette, poznate hadiske zbirke imama Malika. Izvori spominju da je on dajdža imama Muhammeda, odnosno da je Šejbani sin Ka'nebijeve starije sestre.[10]

Na osnovu gore navedenih podataka, ako pretpostavimo da su Šejbanijeva mati i Abdullah ibn Mesleme punokrvni sestra i brat, možemo zaključiti da su Šejbanijeva mati i njena porodica iz Medine. Onda se njegov djed po majci zvao Mesleme ibn Ka'neb. Mesleme je, po svoj prilici, imao najmanje troje djece: Šejbanijevu majku nepoznatog imena, Ferraovu majku nepoznatog imena, koja je ujedno i Šejbanijeva tetka, i Abdullaha ibn Meslemu, Šejbanijevog dajdžu.

Znamo i da je imam Muhammed imao najmanje jednog sina, čije ime nam nije poznato. Tako hanefijske fikhske knjige spominju da je sin Muhammeda eš-Šejbanije jedne prilike pitao Ebu Sulejmana Musaa ibn Sulejmana el-Dževzedžanija, istaknutog Šejbanijevog učenika, o jednom pravnom pitanju (meseli), pa mu je Ebu Sulejman odgovorio: Što se tiče stava Ebu Hanife i tvog oca...[11] Druge prilike sin imama Muhammeda je pitao Ebu Sulejmana el-Dževzedžanija o jednoj drugoj meseli, pa mu je ovaj odgovorio, između ostalog: ...Prema Ebu Jusufu i tvome ocu...[12] Iz spomenutog, možemo pretpostaviti da se i njegov sin bavio fikhom (islamskim pravom), ali da nije bio na glasu kao otac i drugi poznati rani hanefijski učenjaci.

Po svoj prilici, Šejbani je imao i najmanje jednu kćerku i najmanje jednog unuka od nje. Tako hanefijski učenjak Ebu Hazim el-Basri (?-905) prenosi: Pričao mi je sin kćerke Muhammeda ibn Hasana...[13]

Nažalost, pored naprijed kazanog, nisu više poznati skoro nikakvi detalji o Šejbanijevom porijeklu i porodici

2.2. Školovanje

Na samom početku treba naglasiti da zbog nedostatka biografskih podataka nije moguće u potpunosti i sa preciznošću rekonstruisati Muhammedov put naukovanja.

Muhammed eš-Šejbani se prvo školovao u rodnoj Kufi, pretežno pred Ebu Hanifom, utemeljiteljem hanefijskog mezheba, i Ebu Jusufom, glavnim Ebu Hanifinim učenikom. Kod Ebu Hanife je izučavao nauke oko četiri godine, tj. od svoje četrnaeste do svoje osamnaeste godine života: od 146. god. po Hidžri (763. godine) do 150. god. po Hidžri (767. godine). Kada je primijetio Muhammedovu iznadprosječnu inteligenciju i jaku memoriju, Ebu Hanife ga je posavjetovao da nauči Kur'an napamet, što je on i učinio. Tako mu je kazao: Nauči prvo Kur'an napamet. Stoga Muhammeda nije bilo sedam dana. Onda je došao i kazao: Zapamtio sam ga.[14]

Nakon smrti Ebu Hanife 150. god. po Hidžri (767. godine), Muhammed eš-Šejbani je učio dvije do tri godine u Medini kod Malika ibn Enesa, osnivača malikijskog mezheba. Tako sam Muhammed veli: Boravio sam kod Malika dvije/tri godine i čuo sam od njega sedamsto i nešto hadisa od riječi do riječi.[15] Šejbani je učio i pred drugim medinskim šejhovima. Među njima su: Husejm ibn Irak ibn Malik el-Gifari, Ubejdullah ibn Omer ibn Hafs ibn Asim ibn Omer ibn el-Hattab el-Umeri, Abdullah ibn Omer ibn Hafs ibn Asim ibn Omer ibn el-Hattab el-Umeri, Haridže ibn Abdullah ibn Sulejman ibn Zejd ibn Sabit el-Ensari i dr.

Poslije medinskih studija, imam Muhammed je nakratko otišao u Šam i učio u Bejrutu (danas glavni grad Libana) kod Evzaije, osnivača evzaijskog mezheba. Potom se vratio u Kufu i nastavio slušati predavanja imama Ebu Jusufa. Ebu Jusuf je bio njegov učitelj deset godina. Školovao se u Kufi i pred Sufjanom es-Sevrijem, začetnikom sevrijskog mezheba. Pored njih dvojice i Ebu Hanife, imam Šejbani je uzimao znanje od najmanje šezdesetak kufanskih učenjaka. Među njima su: Zufer ibn Huzejl, Hasan ibn Zijad el-Lu'lui, Israil ibn Junus ibn Ebu Ishak es-Subej'im, Junus ibn Ebu Ishak es-Subej'i, Mis'ar ibn Kidam el-Hilali i dr.

Muhammed Šejbani je na svom putu traženja znanja boravio i u drugim naučnim centrima Iraka i Arabije: Basri, Vasitu, Mekki, Hašimiji itd. U Basri je učio kod Seida ibn Ebu Arube, Hammada ibn Zejda, Šu'be ibn el-Hadždžadža, El-Mubareka ibn Fedaleta i drugih učenjaka. U Vasitu je učio pred Hušejmom ibn Beširom, Halidom ibn Abdullahom et-Tahhanom, Muhammedom ibn Jezidom el-Kilaijem i dr. U Mekki je učio, između ostalih, kod: Sufjana ibn Ujejne, začetnika zasebnog mezheba, Abdulmelika ibn Abdulaziza ibn Džurejdža, Ismaila ibn Abdulmelika ibn Rufej'a dr. U Hašimiji (cen. Irak, 130 km južno od Bagdada, 60 km sjeveroistočno od Kufe) je bio u halki kadije Jahjaa ibn Seida el-Ensarija.

Hasan, Muhammedov otac, se trudio da obezbijedi svome sinu kvalitetno školovanje, pritom ne žaleći novac. Tako mu je ostavio u nasljedstvo veliki imetak, kojeg je Muhammed potrošio na sticanje znanja iz različitih naučnih oblasti. Muhammed veli: Moj otac je ostavio trideset hiljada dirhema (srebrenjaka)[16], pa sam potrošio petnaest hiljada na nahv (arapsku gramatiku) i poeziju, a petnaset hiljada na hadis i fikh (islamsko pravo).[17]

Sve u svemu, Muhammed ibn Hasan je učio pred velikim brojem učenjaka, najmanje 131, računajući barem 4 svojih kolega vršnjaka: 15 tabiina i 116 tabi-tabiina. Među njima je 5 osnivača mezheba i 7 starijih Ebu Hanifinih učenika. U nastavku ćemo spomenuti njegove najznačajnije učitelje čija su nam imena poznata:

- Ebu Hanife Nu'man ibn Sabit (699-767), tabiin, utemeljitelj hanefijskog mezheba i autor najstarijih sačuvanih djela u islamu. Rođen je u Kufi. Perzijskog je porijekla. Njegovi preci su iz Kabula (danas glavni grad Afganistana). Znanje je sticao u Kufi, Basri, Mekki i Medini pred oko 4000 učitelja iz generacije tabiina. Susreo se sa najmanje četvericom ashaba. To su: Enes ibn Malik u Basri, Abdullah ibn Ebu Evfa u Kufi, Sehl ibn Sa’d u Medini i Ebu Tufejl Amir ibn Vasile el-Lejsi u Mekki. Djelovao je u Kufi.

- Malik ibn Enes (711-795), tabi-tabiin iz Medine i utemeljitelj malikijskog mezheba. Njegova porodica je porijeklom iz Jemena. Učio je pred najvećim učenjacima Medine toga doba iz generacije tabiina. Živio je i djelovao u Medini.

- Abdurrahman ibn Amr el-Evzai (707-774), tabi-tabiin iz Ba'lbeka (sjev. ist. Liban) i utemeljitelj evzaijskog mezheba. Odrastao je u Bejrutu. Izučavao je nauke u: Basri, Kufi, Mekki, Medini, Damasku i Jemami (istočni dio Nedžda). Živio je i djelovao u Bejrutu.

- Sufjan ibn Seid ibn Mesruk es-Sevri (716-778), tabi-tabiin iz Kufe i utemeljitelj sevrijskog mezheba. Rođen je u Horasanu (današnji sjev. i sjev. zap. Afganistan, sjev. ist. Iran, juž. Turkmenistan i cijeli Uzbekistan). Studirao je u Kufi, Basri, Mekki, Medini itd. Imao je oko 600 učitelja. Živio je i djelovao u Kufi, Mekki, Medini, Basri. Umro je u Basri.

- Ebu Jusuf Jakub ibn Ibrahim el-Ensari (731-798), tabi-tabiin, najvažniji učenik Ebu Hanife i autor najstarijih knjiga iz fikha u islamu. Rođen je u Kufi, gdje se školovao kod Ebu Hanife. Preminuo je u Bagdadu. Ensarijskog je porijekla, tj. njegovi preci su iz Medine. Bio je prvi vrhovni kadija (šerijatski sudija) Islamskog hilafeta (786-798) u doba abbasijskog halife Haruna er-Rešida (786-809). Kao vrhovni kadija najviše je zaslužan za širenje hanefijskog mezheba.

- Zufer ibn Huzejl el-Anberi (728–775), tabi-tabiin i treći po važnosti učenik Ebu Hanife. Rođen je u Kufi, gdje se školovao kod Ebu Hanife oko 20 godina. Nakon Ebu Hanifine smrti bio je vodeći hanefijski pravnik u Kufi. Kasnije je djelovao u Basri, gdje je preminuo. Arapskog je porijekla, iz plemena Temim.

- Hasan ibn Zijad el-Lu'lui (734-819), tabii-tabiin i četvrti po važnosti učenik Ebu Hanife. Rođen je u Kufi. Djelovao je kasnije u Bagdadu, gdje je i preminuo. Naslijedio je Hafsa ibn Gijasa, isto Ebu Hanifinog učenika, na mjestu kadije u Bagdadu.

- Abdullah ibn el-Mubarek (736-797), tabi-tabiin iz Merva (jug. ist. Turkmenistan), učenik Ebu Hanife i poznati zahid. Turskog porijekla. Proputovao je Kufu, Basru, Bagdad, Damask, Fustat (danas dio Kaira), Mekku, Medinu, San'u, Nejsabur (Nišapur, sjev. ist. Iran) i druge gradove Horasana, Iraka, Šama, Egipta, Arabije i Jemena radi znanja. Preminuo je u Hitu (cen. Irak, 60 km zapadno od Bagdada).

- Davud ibn Nusajr et-Tai (iza 720-781), tabi-tabiin, hanefijski pravnik, muhaddis, zahid i učenik Ebu Hanife. Rođen je u Kufi. Porijeklom je iz Horasana. Učio je nauke u Kufi i Basri. Živio je i djelovao u Kufi.

- El-Kasim ibn Ma'n ibn Abdurrahman ibn Abdullah ibn Mesud el-Mesudi el-Huzeli (iza 720-791), tabi-tabiin, hanefijski pravnik, muhaddis, pjesnik, jezičar, književnik, historičar, genealog i učenik Ebu Hanife iz Kufe. Praunuk h. Abdullaha ibn Mesuda. Bio je kadija u Kufi. Živio je i djelovao u Kufi.

- Ebu Asim Muhammed ibn (Ebu) Ejjub es-Sekafi (?-c. 768-777), tabi-tabiin, hanefijski pravnik, muhaddis i učenik Ebu Hanife iz Kufe. Porijeklom je iz Taifa (Hidžaz, zap. S. Arabija).

- Sufjan ibn Ujejne (725-814), tabi-tabiin iz Kufe i utemeljitelj mezheba. Učio je u Kufi, Basri, Medini, Mekki itd. Živio je i djelovao u Mekki.

- Šu’be ibn el-Hadždžadž (704-776), tabi-tabiin i muhaddis iz Vasita. Kao dijete se preselio u Basru, gdje je djelovao do smrti. Prenosi od preko 400 tabiina i određenog broja tabi-tabiina.

- Mis'ar ibn Kidam el-Hilali (?-770), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe. Djelovao je u Kufi. Preminuo je u Mekki. Od njega prenosi više od 100 osoba. Nazvan je Mushafom zbog svog izuzetnog hifza (memorije).

- Abdulmelik ibn Abdulaziz ibn Džurejdž (699-767), tabi-tabiin, pravnik, muhaddis i mufessir iz Mekke. Porijeklom je Grk. Napisao je hadisku zbirku i tesfir koji nisu sačuvani, izuzev u fragmentima.

- Junus ibn Ebu Ishak es-Subej'i (?-776), tabiin i muhaddis iz Kufe. Sin je poznatog muhaddisa Ebu Ishaka es-Subej'ija.

- Malik ibn Migvel el-Bedželi (?-775), tabi-tabiin, muhaddis i zahid iz Kufe.

- Omer ibn Zerr ibn Abdullah el-Hemdani (?-770), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Hammad ibn Zejd (716/17-795), tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Basre. Porijeklom je iz Sidžistana (pokrajina koja danas većinom pripada Afganistanu, a dijelom Pakistanu i Iranu).

- Hammad ibn Seleme (710-784), tabi-tabiin, pravnik, muhaddis i jezičar iz Basre.

- Hušejm ibn Bešir el-Vasiti (722-799), tabi-tabiin i muhaddis iz Vasita. Kasnije je živio i djelovao u Bagdadu.

- Ejjub ibn Utbe el-Jemami (?-777), tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Basre. Bio je kadija u Jemami.

- Er-Rebi’ ibn Subejh es-Sa'di (?-777), tabi-tabiin i muhaddis iz Basre.

- El-Mubarek ibn Fedale el-Basri el-Kureši el-Adevi (?-781), tabi-tabiin i muhaddis iz Basre. Porijeklom je iz Kurejša.

- Seid ibn Ebu Arube (689-773), tabi-tabiin i muhaddis iz Basre. Prvi koji je iza sebe ostavio sačuvanu hadisku zbirku. Autor najstarije sačuvane hadiske zbirke El-Menasik, koja sadrži samo predaje o hadždžu.

- Ibrahim ibn Jezid el-Umevi el-Huzi el-Mekki (?-768), tabi-tabiin i muhaddis iz Mekke. Štićenik halife Omera ibn Abdulaziza.

- Ismail ibn Džafer ibn Ebu Kesir el-Ensari (c. 720-728-796), tabi-tabiin, muhaddis, mufessir i karija iz Medine. Živio je i djelovao prvo u Medini, a kasnije u Bagdadu.

- Seid ibn Ubejd et-Tai (?-c. 758-767), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Husejm ibn Irak ibn Malik el-Gifari (?-c. 758-767), tabi-tabiin i muhaddis iz Medine.

- El-Ala' ibn Zuhejr ibn Abdullah el-Ezdi (?-c. 768-777), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Bukejr ibn Amir el-Bedželi (?-c. 758-767), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Muhammed ibn Eban ibn Salih el-Džu'fi (?-787/88), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe. Bio je štićenik plemena Kurejš.

- Muhill ibn Muhriz ed-Dabijj (?-770), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Ismail ibn Ebu Halid el-Bedželi (?-762/63), tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Kajs ibn er-Rebi' (?-784/85), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Ebu Bekr en-Nehšeli (?-783), tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Kufe.

- Ebu Kudejne Jahja ibn el-Mihleb el-Bedželi (?-c. 778-787), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Ebu-l-Umejs Utbe ibn Abdullah ibn Utbe ibn Abdullah ibn Mesud el-Mesudi el-Huzeli (?-c. 758-767), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe. Praunuk h. Abdullaha ibn Mesuda.

- Abdurrahman ibn Abdullah ibn Utbe ibn Abdullah ibn Mesud el-Mesudi el-Huzeli (c. 698-705 - 777), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe. Praunuk h. Abdullaha ibn Mesuda.

- Israil ibn Junus ibn Ebu Ishak es-Subej'i (719-779), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe. Unuk je poznatog muhaddisa Ebu Ishaka es-Subej'ija.

- Bedr ibn Osman (?- c. 758-767), tabiin i muhaddis iz Kufe. Štićenik halife h. Osmana.

- Ebu-l-Ahves Sellam ibn Sulejm (?-795), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Selam ibn Sulejman el-Muzeni (?-787), tabi-tabiin, karija, jezičar i muhaddis iz Basre. Živio je i djelovao u Kufi.

- Ebu Muavija Muhammed ibn Hazim ed-Darir (731-811), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Fudajl ibn Gazvan (?-c. 758-767), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Hasan ibn Umare el-Bedželi (?-770), tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Kufe. Bio je bagdadski kadija u doba halife El-Mensura.

- Abduldžebbar ibn el-Abbas el-Hemdani eš-Šebami (?-c. 768-777), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Ebu Ferve Urve ibn el-Haris el-Hemdani (?-c. 760), poznat kao Ebu Ferve Stariji, tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Es-Serijj ibn Ismail el-Hemdani (?-c. 758-767), tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Kufe. Amidžić poznatog tabiina Amira ibn Šurahbila eš-Ša'bija. Bio je Ša'bijev pisar, dok je ovaj obavljao funkciju kadije Kufe, te kufanski kadija nakon Ša'bija.

- Seleme ibn Salih el-Džu'fi el-Ahmer (?-802), tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Kufe. Djelovao je u Kufi, Bagdadu i Vasitu. Bio je vasitski kadija.

- Eš'as ibn Sevvar el-Kindi (?-iza 760), tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Kufe.

- Muhammed ibn Salim el-Hemdani (?-iza 760), tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Kufe.

- Isa ibn el-Musejjib el-Bedželi (?-c. 768-777), tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Kufe. Bio je kufanski kadija.

- Zekerijja ibn Ebu Zaide el-Hemdani (?-766), tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Kufe. Bio je kufanski kadija.

- Muhammed ibn Ubejdullah el-Arzemi (?-772), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Fitr ibn Halife (prije 690-770), tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Hadždžadž ibn Ertah en-Nehai (c. 690-766), tabiin, pravnik i muhaddis iz Kufe. Bio je kadija u Basri. Djelovao je u Kufi i Basri. Preminuo je u Reju (sjevernocentralni Iran, danas predgrađe Teherana).

- Abdurrahim ibn Sulejman el-Ešell er-Razi el-Kinani (?-803), tabi-tabiin, pravnik, muhaddis i mufessir iz Reja. Živio je i djelovao u Kufi.

- Mihran ibn Ebu Omer el-Attar er-Razi (?-prije 804), tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Reja. Medžusijskog (zoroastrijskog) je porijekla. Primio je islam. Živio je i djelovao u Kufi.

- Muhammed ibn el-Furat (?-c. 797-806), tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Džafer ibn Burkan el-Džezeri (?-771), tabi-tabiin i muhaddis iz Džezire. Živio je i djelovao u Kufi. Preminuo je na putu za Jerusalem.

- Hasan ibn Kesir el-Bedželi, tabi-tabiin, muhaddis i pravnik iz Kufe. Učenik sunnijskog i ehli-bejtskog[18] imama Džafera es-Sadika (699-765), osnivača izumrlog džaferijskog mezheba i Ebu Hanifinog kolege.

- Džafer ibn Osman el-Ahvel er-Ruvasi, tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Ismail ibn Ibrahim ibn Muhadžir el-Bedželi, tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Abdullah ibn Humejd ibn Ubejd el-Ensari, tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe. Porijeklom je iz Medine. Unuk je ashaba h. Ubejda el-Ensarija.

- Ebu Kutejbe Zaide ibn Musa el-Hemdani, tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Omer (Amr) ibn Ševzeb, tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Ukbe ibn Ebu el-Ajzar, tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Kufe.

- Džurejdž ibn Abdulhamid es-Sibgi, tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Kufe.

- Abdurrahman ibn Malik ibn Migvel el-Bedželi, tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe. Sin tabiina Malika ibn Migvela.

- Kajs ibn Musa ibn Jezid ibn Amr el-Kettani, tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe.

- Ismail ibn Ajjaš el-Humsi el-Ansi (726-797), tabi-tabiin i muhaddis iz Homsa (zap. Sirija). Djelovao je u Homsu, Damasku, Kufi i Bagdadu. Umro je u Homsu.

- Ebu el-Atuf el-Džerrah ibn Minhal el-Džezeri el-Harrani (?-c. 778-787), tabi-tabiin i muhaddis iz Harrana (nekadašnji grad kod današnje Urfe, sjev. Šam, današnja jug. ist. Turska) u Džeziri (Gornjoj Mesopotamiji). Djelovao je u Harranu, Kufi, Medini, Mekki i dr.

- Galib ibn Ubejdullah el-Ukajli el-Džezeri (?-c. 768-777), tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Karkisije (Circezij, Kirkesium, danas Busajra (El-Busajra), ist. Sirija, 40 km jugoistočno od Dejru-z-Zura, 530 km sjeveroistočno od Damaska). Djelovao je jedno vrijeme u Kufi.

- Ebu Šihab Abdurrabbihi ibn Nafi' (?-c. 787-796), tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Kufe. Djelovao je u Medainu (danas Selman Pak, cen. Irak, 40 km jugoistočno od Bagdada). Preminuo je u Mosulu (sjev. Irak, 400 km sjeverno od Bagdada).

- Jahja ibn Seid el-Ensari (688-764), tabiin, pravnik i muhaddis iz Medine. Bio je u abbasijsko doba kadija u Hašimiji.

- Haridže ibn el-Haris ibn Rafi' el-Džuheni (?-c. 787-796), tabi-tabiin i muhaddis iz Medine.

- Isa ibn Mejsere el-Hajjat, tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe. Živio je i djelovao u Medini.

- Ibrahim ibn Muhammed ibn Ebu Jahja el-Eslemi (?-800), tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Medine.

- Ubejdullah ibn Omer ibn Hafs ibn Asim ibn Omer ibn el-Hattab el-Umeri (690-764), tabiin, pravnik i muhaddis iz Medine. Čukununuk halife h. Omera.

- Abdullah ibn Omer ibn Hafs ibn Asim ibn Omer ibn el-Hattab el-Umeri (?-789), tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Medine. Čukununuk halife h. Omera.

- Haridže ibn Abdullah ibn Sulejman ibn Zejd ibn Sabit el-Ensari (?-781/82), tabi-tabiin i muhaddis iz Medine. Praunuk ashaba h. Zejda ibn Sabita.

- Muhammed ibn Hilal (c. 680-c. 778-787), tabi-tabiin i muhaddis iz Medine.

- Ed-Dahhak ibn Osman el-Esedi (?-770), tabi-tabiin i muhaddis iz Medine.

- Ishak ibn Hazim (?-c. 778-787), tabi-tabiin i muhaddis iz Medine.

- Hišam ibn Sa'd (?-c. 775), tabi-tabiin i muhaddis iz Medine.

- Usame ibn Zejd el-Lejsi (?-c. 768-777), tabi-tabiin i muhaddis iz Medine.

- Davud ibn Kajs el-Ferra' (?-c. 770-775), tabi-tabiin i muhaddis iz Medine.

- Abdurrahman ibn Ebu ez-Zinad (718-790), tabi-tabiin i muhaddis iz Medine.

- Muhammed ibn Abdurrahman ibn el-Mugire (699-776), poznat kao Ibn Ebu Zi'b, tabiin i muhaddis iz Medine.

- Attaf ibn Halid el-Mahzumi, tabi-tabiin i muhaddis iz Medine.

- Abdulhamid ibn Džafer ibn Abdullah el-Ensari (?-770), tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Medine.

- Abdullah ibn Muhriz, tabi-tabiin i muhaddis iz Medine.

- Sevr ibn Jezid el-Kilai (?-770), tabiin, pravnik i muhaddis iz Homsa. Živio je i djelovao u Homsu, Damasku, Medini i Jerusalemu. Preminuo je u Jerusalemu.

- Džerir ibn Hazim el-Ezdi (707-787), tabi-tabiin i muhaddis iz Basre.

- Ismail ibn Ibrahim el-Esedi (729-809), poznat i kao Ibrahim ibn Ulejje, tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Kufe. Živio je i djelovao u Basri, pa kasnije u Bagdadu.

- Harb ibn Šeddad el-Ješkuri (?-778), tabi-tabiin i muhaddis iz Basre.

- Ismail ibn Rafi' (?-c. 758-767), tabi-tabiin i muhaddis iz Medine. Živio je i djelovao u Basri.

- Ebu-l-Avvam Abdulaziz ibn er-Rebi' ibn Subre ibn Ma'bed el-Džuheni (?-c. 787-796), tabi-tabiin i muhaddis iz Basre. Unuk ashaba h. Subreta ibn Ma'beda el-Džuhenija.

- Hišam ibn Ebu Abdullah ed-Destuvai (?-759), tabiin i muhaddis iz Basre.

- Muhammed ibn Rašid el-Mekhuli (?-c. 778-787), tabiin i muhaddis iz Damaska. Živio je i djelovao u Basri.

- Sahr ibn Džuvejrijje (?-c. 758-767), tabi-tabiin i muhaddis iz Basre.

- Davud ibn Ebu Hind el-Kušejri (685-757), tabiin, pravnik, muhaddis i mufessir iz Merva. Živio je i djelovao u Basri.

- Osman ibn Miksem el-Burri (?-c. 778-787), tabi-tabiin i muhaddis iz Basre.

- Es-Salt ibn Dinar el-Ezdi (?-c. 758-767), tabi-tabiin i muhaddis iz Basre.

- Ebu Hurre Vasil ibn Abdurrahman er-Rekaši, tabi-tabiin i muhaddis iz Basre.

- Ebu Omer Zijad ibn Ebu Muslim el-Ferra' es-Saffar, tabi-tabiin i muhaddis iz Basre.

- Zem'a ibn Salih (?-c. 768-777), tabi-tabiin i muhaddis iz Jemena. Živio je i djelovao u Mekki.

- Talha ibn Amr el-Hadremi (?-769), tabi-tabiin i muhaddis iz Hadremevta (ist. Jemen). Živio je i djelovao u Mekki.

- Sejf ibn Sulejman el-Mahzumi (?-768), tabi-tabiin i muhaddis iz Mekke.

- Zekerijja ibn Ishak (?-c. 768-777), tabi-tabiin i muhaddis iz Mekke.

- Abdullah ibn Abdurrahman ibn Ja'la es-Sekafi (?-c. 768-777), tabi-tabiin i muhaddis iz Taifa. Živio je i djelovao u Mekki.

- Kudame ibn Musa ibn Omer ibn Kudame ibn Ma'zun el-Kureši el-Džumehi (?-770), tabi-tabiin i muhaddis iz Mekke. Praunuk ashaba h. Kudame ibn Ma'zuna, brata poznatog ashaba h. Osmana ibn Ma'zuna.

- Hanzala ibn Ebu Sufjan ibn Abdurrahman ibn Safvan ibn Umejje el-Džumehi el-Kureši (?-768), tabi-tabiin i muhaddis iz Mekke. Praunuk ashaba h. Safvana ibn Umejje.

- Omer ibn Seid ibn Ebu-l-Husejn el-Kureši en-Nevfeli (?-c. 768-777), tabi-tabiin i muhaddis iz Mekke.

- Ismail ibn Abdulmelik ibn Rufej', tabi-tabiin i muhaddis iz Kufe. Živio je i djelovao u Mekki.

- El-Velid ibn Isa ibn Umare ibn Ukbe el-Kureši el-Umevi, tabi-tabiin i muhaddis iz Mekke. Unuk ashaba h. Umare ibn Ukbe, brata po majci h. Osmana ibn Affana.

- Abdullah ibn Lehia el-Hadremi el-Misri (715-790), tabi-tabiin, muhaddis i pravnik iz Egipta. Porijeklom je iz Hadremevta. Bio je kadija u Fustatu.

- Halid ibn Abdullah et-Tahhan (709-795), tabi-tabiin i muhaddis iz Vasita.

- Muhammed ibn Jezid el-Kilai (?-806), tabi-tabiin i muhaddis iz Vasita.

- Abbad ibn el-Avvam el-Kilabi (?-802), tabi-tabiin i muhaddis iz Vasita.

- Ebu Malik Abdulmelik ibn Husejn en-Nehai (?- c. 778-787), tabi-tabiin i muhaddis iz Vasita.

- Jezid ibn Harun (736-821), tabi-tabiin, pravnik, muhaddis i mutekellim iz Vasita. Prema nekima, porijeklom je iz Buhare (jug. ist. Uzbekistan).

- El-Mufeddal ibn Muhammed ed-Dabijj (?-794), tabi-tabiin, jezičar, historičar, genealog, književnik i pjesnik iz Kufe. Porijeklom je iz Perzije (Irana). Djelovao je u Kufi, Basri, Bagdadu i dr. Preminuo je u Bagdadu.

- Hammad ibn Ebu Lejla er-Ravije ed-Dejlemi (714-771), tabi-tabiin, jezičar, historičar, genealog, književnik i pjesnik iz Kufe. Porijeklom je iz Dejlema (planinska oblast u Gilanu (Džejlanu), zapadni Taberistan na sjeveru Irana). Djelovao je u Kufi i Bagdadu. Preminuo je u Bagdadu.

- Ebu Džafer Muhammed ibn Hasan er-Ruasi (?-803) tabi-tabiin, jezičar, karija i književnik iz Kufe i osnivač kufanske škole arapske gramatike. Rođen je u Basri. Jevrejskog je porijekla. Primio je islam. Djelovao je u Kufi.

- Muhammed ibn Ishak ibn Jesar (699-769), poznat kao Ibn Ishak, tabiin, muhaddis, historičar, genealog, književnik i pravnik iz Medine. Porijeklom je iz Iraka, iz hrišćanske arapske porodice. Djelovao je u Medini, Aleksandriji, Kufi, Hiri (povijesni grad u cen. Iraku, 20 km južno od Kufe, a 190 km jugozapadno od Bagdada), Reju i Bagdadu. Preminuo je u Bagdadu.

- Veki' ibn el-Džerrah (746-812), tabi-tabiin, pravnik, muhaddis, mufessir, historičar i etičar iz Kufe i učenik Ebu Hanife. Bio je Šejbanijev kolega. Izučavao je nauke u Kufi, Basri, Mekki, Medini, Damasku itd. Živio je i djelovao u Kufi, gdje je sagradio i džamiju. Umro je u selu Fejd (Fejda, El-Fejda, 90 km sjeverno od Mekke), po povratku sa hadždža.

- Muhammed ibn Omer el-Eslemi el-Vakidi (747-823), poznat kao El-Vakidi, tabi-tabiin, historičar, genealog, jezičar, muhaddis, mufessir i pravnik iz Medine. Živio je i djelovao u Bagdadu. Bio je Šejbanijev kolega i istovremeno i njegov učenik i njegov učitelj.

- Abdulvehhab ibn Ata' el-Haffaf (?-820), tabi-tabiin, pravnik, muhaddis, karija i zahid iz Basre. Živio je i djelovao u Bagdadu. Bio je Šejbanijev kolega.

- Jahja ibn Ishak es-Sejlehini (c. 757-825), tabi-tabiin, pravnik i muhaddis iz Selahina, jednog od iračkih sela. Živio je i djelovao u Bagdadu. Bio je Šejbanijev kolega

Zbirno gledajući, Šejbani je učio pred šejhovima u 7 gradova, koji se nalaze u Iraku, Arabiji i Šamu.[19] Tako je vjerovatno prisustvovao, između ostalih, halkama: 64 učenjaka u Kufi, 22 učenjaka u Medini, 19 učenjaka u Basri, 15 učenjaka u Mekki, 6 učenjaka u Vasitu, 1 učenjaka u Bejrutu i Šamu, 1 učenjaka u Hašimiji, te 1 učenjaka, najvjerovatnije, u više mjesta. Usto, u Bagdadu je razmijenio mišljenja i učio od još 2 svojih kolega.

2.3. Naučna karijera

Iako i ovaj segment Šejbanijeve biografije nije baš u potpunosti jasan, ipak su historičari ovaj dio detaljnije obrađivali u svojim biografskim leksikonima, povijestima islama i djelima o Ebu Hanifi i njegovim učenicima.

Muhammed eš-Šejbani je već oko 770. godine, kao dvadesetogodišnjak, počeo da podučava u Kufi. No, i pored toga je nastavio da izučava hanefijski mezheb pred Ebu Jusufom, Zuferom i drugim starijim Ebu Hanifinim učenicima. Držao je svoju halku u Kufi izvjestan broj godina. Onda se preselio u Bagdad, gdje je sa prekidima djelovao narednih 20-ak godina, baveći se uglavnom pisanjem knjiga i podučavanjem novih generacija učenika. U Bagdadu je nastavio da razmjenuje mišljenja sa Ebu Jusufom, ali sada na kolegijalnom nivou. Za razliku od Ebu Jusufa, on nije obavljao nikakvu javnu službu tokom dotičnog dugog boravka u Bagdadu.

Tako je imam Muhammed živio i djelovao u Bagdadu, posvetivši se posve prosvjetnom i naučnom radu, sve dok ga abbasijski halifa Harun er-Rešid 180. godine po Hidžri (796. godine) nije postavio za kadiju Rekke (Rakka, sjev. ist. Sirija), ljetne abbasijske prijestolnice. Bio je to prijedlog Šejbanijevog kolege Ebu Jusufa, tadašnjeg vrhovnog kadije, što je bilo dio Ebu Jusufovog šireg plana da postavljanjem hanefijskih učenjaka na ključne kadijske pozicije proširi Ebu Hanifinu pravnu školu. Šejbani se prihvatio funkcije. Na dužnosti kadije Rekke je ostao sedam godina. Onda je 187. godine po Hidžri (803. godine) smijenjen. Tako po drugi put boravi u Bagdadu, ali mnogo kraće nego prvi. Nedugo iza toga, iste te godine, postavljen je za vrhovnog kadiju (kadiju kadija). Tu funkciju je obavljao oko dvije godine.

Imam Muhammed je imao dosta učenika. Nama su poznata imena njih 80, odnosno njih 78. Većina tih učenika je učila pred njim u Bagdadu, ali je bilo i onih koji su naukovali kod njega u Rekki i Reju. Neki od Šejbanijevih učenika su bili hanefijskog mezheba, tj. slijedili su Muhammeda u njegovom slijeđenju Ebu Hanifine pravne škole, a neki nisu. Tako je među njegovim učenicima bilo: 61 hanefijski pravnik i muhaddis, računajući dva sina halife Haruna er-Rešida, 2 utemeljitelja samostalnih mezheba (Šafija i Ebu Sevr), 1 malikijski pravnik i muhaddis, 1 šafijski pravnik i muhaddis, 1 hanbelijski pravnik i muhaddis, te 14 drugih učenjaka, većinom muhaddisa. Njegovi hanefijski učenjaci su doprinijeli daljem širenju hanefijskog mezheba po Islamskoj državi.

Među Šejbanijevim učenicima su sljedeće ličnosti:

- Ebu Sulejman Musa ibn Sulejman el-Dževzedžani (?-iza 815), hanefijski pravnik i muhaddis iz Belha u oblasti Dževzedžan (sjev. zap. Afganistan). Učio je nauke u Bagdadu. Živio je i djelovao u Bagdadu.

- Mualla ibn Mensur er-Razi (oko 767-826), hanefijski pravnik i muhaddis iz Reja. Učio je nauke u Bagdadu, Kufi, Basri, Medini, Mekki, Damasku, Fustatu itd. Živio je i djelovao u Bagdadu, gdje je bio hanefijski muftija.

- Ebu Hafs Ahmed ibn Hafs el-Kebir (767-832), hanefijski pravnik i muhaddis iz Buhare. Učio je nauke u Reju, Bagdadu itd. Živio je i djelovao u Buhari. Imao je džamiju u Buhari, koja je po njemu nazvana „Džamija Ebu Hafsa el-Kebira“ (Mesdžid Ebi Hafs el-Kebir). Smatra se hanefijskom imamom Transoksanije (arap. Ma verae-n-Nehr[20], današnji Uzbekistan, Tadžikistan, juž. Kirgistan, jug. zap. Kazahstan), jer je nazaslužniji za širenje hanefijskog mezheba i općenito fikha i islamskih nauka u tom kraju. Među njegovim učenicima je i imam i muhaddis Muhammed ibn Ismail el-Buhari (810-870), autor poznate hadiske zbirke Es-Sahih.

- Isa ibn Eban (?-835), hanefijski pravnik i muhaddis iz Bagdada. Izučavao je nauke u Bagdadu, Kufi, Basri itd. Živio je i djelovao u Bagdadu i Basri. Bio je kadija deset godina u Basri, gdje je i umro.

- Muhammed ibn Semaa et-Temimi (747-847/8), hanefijski pravnik i muhaddis iz Kufe. Učio je nauke u Bagdadu, Kufi, Basri, Fustatu itd. Živio je i djelovao u Bagdadu. Bio je bagdadski kadija.

- Muhammed ibn Idris eš-Šafi'i (767-820), utemeljitelj šafijskog mezheba. Rođen je u Gazzi (jug. zap. Palestina). Porijeklom je iz plemena Kurejš. Odrastao je u Mekki. Izučavao je nauke u Mekki, Medini, Jemenu, Bagdadu. Živio je i djelovao u Mekki, Bagdadu i Fustatu. Umro je u Fustatu. Šafija je zasigurno jedan od najznačajnijih učenika Muhammeda ibn Hasana eš-Šejbanije. Imam Šejbanija je značajno uticao na svog učenika Šafiju i razvoj njegovog mezheba. O tome svjedoči, pored ostalog, veliki broj sačuvanih Šafijinih pohvala na račun imama Muhammeda, te dosta zapisanih naučnih debata između njih dvojice. Primjera radi, El-Bejheki (994-1066), šafijski pravnik i muhaddis, u svojoj knjizi Šafijine vrline (Menakib eš-Šafi') posvjećuje devetinu djela, oko stotinu stranica, govoru o odnosu njih dvojice. Tačnije, radi se o sedam poglavlja, od kojih prvo i zadnje govori djelimično o njihovom odnosu, a ostalih pet su u potpunosti posvećeni dotičnom odnosu: Poglavlje o njegovom putovanju Ebu Abdullahu Maliku ibn Enesu, imamu, Allah mu se smilovao, radi učenja nauke; Poglavlje o njegovom putovanju i boravku u Jemenu, onda njegovom prebacivanju iz Jemena Harunu, i raspravama koje su se desile između njega i Muhammeda ibn Hasana, neka se Allah njima dvojici smiluje; Poglavlje o snu kojeg je Šafija sanjao dok je bio u zatvoru i Allahovom, dž.š., obistinjenju sna onako kako je protumačen; Poglavlje o dokazima koji upućuju na visok položaj Šafije kod Haruna er-Rešida nakon događaja koje smo ranije spomenuli, onda na njegov položaj kod Me'muna; Poglavlje o dokazima koji upućuju na vraćanje lijepog odnosa između Šafije i Muhammeda ibn Hasana, neka se Allah smiluje obojici, punog međusobnog uvažavanja i poštovanja; Poglavlje o Šafijinom zapisivanju knjiga Muhammeda ibn Hasana, kako bi naučio stavove stanovnika Iraka, te bio u mogućnosti da se raspravlja sa njima i da ih pobije u stavovima koji nisu u skladu sa njihovim usulom; Poglavlje o kulturi raspravljanja Šafije, neka mu se Allah smiluje, i njegovoj pobjedi na osnovu znanja i dokaza svakoga sa kim se raspravljao.[21]

- Ebu Sevr Ibrahim ibn Halid el-Kelbi el-Bagdadi (786-860), poznat kao Ebu Sevr el-Bagdadi, pravnik i muhaddis iz Bagdada i utemeljitelj mezheba. Učio je u Bagdadu prvo kod Muhammeda eš-Šejbanije, a potom kod Šafije. Živio je i djelovao u rodnom gradu.

- Esed ibn el-Furat (759-828), glasoviti učenik imama Malika iz Harrana (nekadašnji grad kod današnje Urfe, sjev. Šam, današnja jug. ist. Turska). Porijeklom je iz Nejsabura. Odrastao je u Kajrevanu (ist. Tunis) i Tunisu (gl. grad Tunisa). Učio je u Medini kod Malika, u Bagdadu kod Ebu Jusufa i Muhammeda eš-Šejbanija, Ebu Hanifinih učenika, te u Egiptu kod Ibn el-Kasima, Malikovog učenika. Bio je kadija u Kajrevanu. Predvodio je prvi aglebijski pohod na Siciliju 827-828. godine. Umro je od kuge tokom opsade Sirakuze (jug. ist. Siclija). Zaslužan je za širenje malikijskog mezheba u Magribu (Sjeverna Afrika bez Egipta).

- Jahja ibn Mein (775-847/48), muhaddis iz Bagdada, kolega imama Ahmeda ibn Hanbela i učitelj imama Buharije i Muslima ibn el-Hadždžadža (819-875). Porijeklom je Perzijanac iz pokrajine Enbar (zapadni Irak). Učio je nauke u: Bagdadu, Basri, Kufi, Mekki, Medini, Damasku, Harranu, Reju, San'i (gl. grad Jemena), Fustatu itd. Živio je i djelovao u rodnom Bagdadu.

- Ebu Ubejd El-Kasim ibn Sellam el-Herevi (774-838), muhaddis, fakih, mufessir, teolog, karija, jezičar i etičar iz Herata (jug. zap. Afganistan). Učio je nauke u: Bagdadu, Kufi, Basri itd. Živio je i djelovao u: Belhu, Bagdadu, Tarsusu (južnocentralna Anadolija, Turska), Fustatu, Samarri (cen. Irak) i Mekki. Umro je u Mekki. Autor je više djela iz oblasti hadisa, fikha, tefsira, akaida, kiraeta, arapskog jezika i ahlaka (isl. etike). Među hadiskim djelima je i nekoliko hadiskih zbirki, od kojih su najpoznatije El-Emval i Et-Tuhur.

- Mus'ab ibn Abdullah ibn Mus'ab ibn Sabit ibn Abdullah ez-Zubejri (773-851), muhaddis, jezičar, historičar, genealog, književnik i pjesnik iz Medine. Učio je nauke u Medini, Mekki, Bagdadu itd. Živio je i djelovao u Bagdadu. Autor je, između ostalog, poznate knjige iz arapske genealogije Neseb Kurejš (Rodoslovlje Kurejšija).

- Muhammed ibn Omer el-Eslemi el-Vakidi (747-823), poznat kao El-Vakidi, tabi-tabiin, historičar, genealog, jezičar, muhaddis, mufessir i pravnik iz Medine. Živio je i djelovao u Bagdadu. Bio je Šejbanijev kolega i istovremeno i njegov učenik i njegov učitelj.

- Halifa Ebu Musa Muhammed ibn Harun (787-813), poznat kao El-Emin, vladao 809-813. godine. Rođen je u Bagdadu. Čuo je od imama Muhammeda njegovo djelo Es-Sijeru-l-kebir u halki. Bio je hanefijskog mezheba u fikhu. Za vrijeme njegovog hilafeta službu vrhovnog kadije su obnašali hanefijski pravnici.

- Halifa Ebu-l-Abbas Abdullah ibn Harun (786-833), poznat kao El-Me'mun, vladao 813-833. godine. Rođen je u Bagdadu. Čuo je od imama Muhammeda njegovo djelo Es-Sijeru-l-kebir u halki. Osnovao je Bejtu-l-hikmet (Kuću mudrosti), svojevrsni institut za prevođenje na arapski jezik pisane zaostavštine starih civilizacija, prvenstveno sa latinskog, grčkog i perzijskog jezika. Bio je hanefijskog mezheba u fikhu. Za vrijeme njegove vladavine službu vrhovnog kadije su obnašali hanefijski pravnici.

- Šuajb ibn Sulejman el-Kejsani (?-820), hanefijski pravnik i muhaddis iz Kufe. Učio je nauke u Bagdadu. Živio je i djelovao u Fustatu u Egiptu.

- Sulejman ibn Šuajb ibn Sulejman el-Kejsani (?-887), hanefijski pravnik i muhaddis iz Kufe. Sin spomenutog hanefijskog pravnika Šuajba ibn Sulejmana el-Kejsanija i učitelj poznatog hanefijskog učenjaka Ebu Džafera et-Tahavije (853-933). Učio je nauke u Bagdadu. On je, kao i njegov otac, živio i djelovao u Fustatu u Egiptu.

- Alija ibn Salih el-Džurdžani, hanefijski pravnik i muhaddis iz Džurdžana (Gurgan/Gorgan, sjev. Iran). Učio je nauke u Bagdadu.

- Alija ibn Jezid et-Taberi, hanefijski pravnik i muhaddis iz Taberistana (sjev. Iran, tj. iranska obala Kaspijskog mora). Učio je nauke u Bagdadu.

- Ibrahim ibn Rustem el-Mervezi (?-826), hanefijski pravnik i muhaddis iz Merva. Porijeklom je iz Kermana (jug. ist. Iran). Učio je nauke u Mervu, Bagdadu, Kufi, Basri, Medini, Mekki itd. Živio je i djelovao u Nejsaburu.

- Alija ibn Ma'bed ibn Šeddad el-Abdi (?-833), hanefijski pravnik i muhaddis iz Rekke (Raka, sjev. ist. Sirija). Učio je nauke u Rekki, Fustatu, Bagdadu, Mekki, Medini itd. Živio je i djelovao u Fustatu.

- Ma'bed ibn Šeddad el-Abdi, hanefijski pravnik i muhaddis iz Rekke. Otac spomenutog Alije ibn Ma'beda. Učio je nauke u Rekki, Bagdadu itd. Živio je i djelovao u Fustatu.

- Halef ibn Ejjub el-Amiri el-Belhi (c. 740-c. 835), hanefijski pravnik, muhaddis i zahid iz Belha (sjev. zap. Afganistan). Učio je nauke u Belhu, Bagdadu, Kufi, Basri itd. Živio je i djelovao u Belhu, gdje je bio muftija.

- Abdurrahman ibn Alkame es-Sa'di el-Mervezi (?-c. 817-836), hanefijski pravnik i muhaddis iz Merva. Učio je nauke u Mervu, Nejsaburu, Bagdadu, Kufi, Basri itd. Živio je i djelovao u Bagdadu. Bio je nakratko kadija u Serahsu (sjev. ist. Iran).

- Hišam ibn Ubejdullah er-Razi (?-836), hanefijski pravnik i muhaddis iz Reja. Učio je nauke u Reju, Bagdadu, Kufi, Basri, Medini, Mekki, Fustatu itd. Imao je 1700 šejhova. Živio je i djelovao u Reju.

- Nasr ibn Zijad en-Nejsaburi (757-850), hanefijski pravnik i muhaddis iz Nejsabura. Učio je nauke u Reju, Bagdadu, Kufi, Basri itd. Živio je i djelovao u Nejsaburu. Bio je kadija Nejsabura 22 godine (828-850).

- Ahmed ibn Hadždž el-Amiri (?-851/52), hanefijski pravnik i muhaddis iz Nejsabura. Učio je nauke u Bagdadu, Kufi, Basri, Mekki, Medini itd. Živio je i djelovao u rodnom gradu, gdje je uvakufio džamiju. Smatra se šejhom (starješinom) hanefija u Nejsaburu, jer je zaslužan za širenje hanefijskog mezheba u tom području.

- Davud ibn Rušejd el-Havarizmi (c. 775-854), hanefijski pravnik i muhaddis iz oblasti Havarizm (Hvarazm, oblast između današnjeg Kazahstana, Uzbekistana i Turkmenistana). Učio je nauke u Bagdadu, Kufi, Basri, Damasku, Rekki itd. Živio je i djelovao u Bagdadu. Od njega prenose hadise: Buhari, Muslim, Ebu Davud, Ibn Madže i dr.

- Ebu Džafer Muhammed ibn Hafs ibn Mejsere el-Herevi (?-856/57), poznat kao Ebu Hamham, hanefijski pravnik i muhaddis iz Herata. Učio je nauke u Bagdadu, Kufi, Basri itd. Živio je i djelovao u Heratu.

- Ismail ibn Tevbe el-Kazvini es-Sekafi (?-861), hanefijski pravnik i muhaddis iz Reja. Porijeklom je iz Taifa. Učio je nauke u Kufi, Basri, Bagdadu, Mekki, Medini itd. Živio je i djelovao u Bagdadu i Kazvinu (sjev. zap. Iran). Bio je odgajatelj dva sina abbasijskog halife Haruna er-Rešida, koji su kasnije postali halife: El-Emina (809-813) i El-Me'muna (813-833). Preminuo je u Kazvinu.

- Muhammed ibn Mukatil er-Razi (?-862/3), hanefijski pravnik i muhaddis iz Reja. Učio je nauke u Bagdadu, Kufi, Basri itd. Živio je i djelovao u Reju. Bio je kadija u Reju. Među njegovim učenicima je Muhammed ibn Džerir et-Taberi (839-923), glasoviti historičar, mufessir, pravnik, muhaddis, mutekellim (teolog), karija, jezičar, književnik, etičar, matematičar, ljekar i utemeljitelj džeririjskog mezheba. Također, pred Er-Razijem je nauke izučavao i veliki imam Ebu Mensur el-Maturidi (c. 847-944), koji je oblikovao maturidijsku akaidsku školu (mezheb).

- Musa ibn Nasr er-Razi (?-877), hanefijski pravnik i muhaddis iz Reja. Učio je nauke u Reju pred imamom Muhammedom i drugima. Živio je i djelovao u Reju.

- Muhammed ibn Ebu Redža' el-Hurasani (?-822), hanefijski pravnik iz Reja. Učio je nauke u Bagdadu. Živio je i djelovao u Bagdadu. Bio je kadija istočne (lijeve) strane Bagdada.

- Šeddad ibn Hakim el-Belhi (?-827), hanefijski pravnik i muhaddis iz Belha. Učio je nauke u Bagdadu, Kufi, Hašimiji itd. Živio je i djelovao u Reju, gdje je bio i kadija.

- Abdullah ibn Osman ibn Džebele el-Ezdi el-Mervezi (762-836), poznat kao Abdan i kao Ibn Džebele, hanefijski pravnik i muhaddis iz Merva. Učio je nauke u Bagdadu, Kufi, Basri, Medini, Mekki itd. Živio je i djelovao u Mervu. Njegove predaje u svojim hadiskim zbirkama bilježe Buhari, Muslim, Ebu Davud, Tirmizi, Nesai i dr.

- Hasan ibn Harb er-Rekki (?-838), hanefijski pravnik i muhaddis iz Rekke. Hrišćanin je porijeklom. Primio je islam. Učio je nauke u Rekki pred imamom Muhammedom, dok je ovaj bio tamo kadija. Živio je i djelovao u Rekki.

- Abdurrahman ibn Ishak ibn Ibrahim ed-Dabijj (?-847), hanefijski pravnik i muhaddis iz Bagdada. Učio je nauke u Bagdadu. Živio je i djelovao u Rekki i Bagdadu. Bio je kadija u Rekki, Bagdadu i istočnoj (lijevoj strani) Bagdada. Preminuo je u selu Fejd (Fejda, El-Fejda, 90 km sjeverno od Mekke), na putu na hadždž.

- Ebu Džafer Furat ibn Nasr el-Herevi el-Kuhunduzi (?-850/51), hanefijski pravnik i muhaddis iz Herata. Učio je nauke u Bagdadu, Kufi, Basri, Vasitu. Živio je i djelovao u Heratu.

- Hasan ibn Hammad el-Hadremi (?-855), poznat kao Sedždžada, hanefijski pravnik i muhaddis. Porijeklom je iz Hadremevta u Jemenu. Učio je nauke u Bagdadu. Živio je i djelovao u Bagdadu.

- Jahja ibn Eksem et-Temimi el-Mervezi (776-857), hanefijski pravnik i muhaddis iz Merva. Učio je nauke u Reju, Bagdadu, Mekki, Medini itd. Živio je i djelovao u Basri i Bagdadu. Sa 20 godina je postavljen za kadiju u Basri. Kasnije je bio vrhovni kadija u doba halife Me'muna oko 20 godina (c. 813-833), iako nije bio mutezilija. Od njega bilježe hadise, između ostalih, imam Buhari i imam Tirmizi (824-892), autor poznate hadiske zbirke Es-Sunen. Preminuo je pri povratku sa hadždža u Rebezi (Er-Rebeza, cen. Arabija, 170 km istočno od Medine).

- Ejjub ibn Hasan en-Nejsaburi (?-865), hanefijski pravnik i muhaddis iz Nejsabura. Učio je nauke u Mervu, Bagdadu, Kufi, Basri itd. Živio je i djelovao u Nejsaburu.

- Amr ibn Muhejr el-Hassaf eš-Šejbani (prije 780-prije 870), hanefijski pravnik i muhaddis iz Bagdada. Učio je nauke u rodnom Bagdadu, gdje je i živio i djelovao. Otac je hanefijskog učenjaka Ahmeda ibn Amra ibn Muhejra el-Hassafa eš-Šejbanija (797-875), autora značajne rane knjige o vakufima Ahkamu-l-evkaf (Propisi vakufa).

- Isa ibn Sulejman el-Hidžazi eš-Šejzeri, hanefijski pravnik, muhaddis, karija i jezičar iz Hidžaza. Učio je nauke u Kufi, Basri, Bagdadu, Damasku itd. Živio je i djelovao u Homsu (zap. Sirija) i Šejzeru kod Hame (sjev. Sirija). Preminuo je u Šejzeru.

- Amr ibn Ebu Amr Seid ibn Zazan el-Harrani, hanefijski pravnik i muhaddis iz Harrana. Učio je nauke u Bagdadu. Živio je i djelovao u Harranu.

- Ebu Abdurrahman Musa ibn Harun el-Ensari el-Kuhunduzi el-Buhari, hanefijski pravnik i muhaddis iz Buhare. Učio je nauke u Bagdadu. Živio je i djelovao u Buhari.

- Hammad ibn Sulejman en-Nejsaburi, poznat kao Ibn Kirat, hanefijski pravnik i muhaddis iz Nejsabura. Učio je nauke u Nejsaburu, Bagdadu itd. Živio je i djelovao u Nejsaburu.

- Abdulkerim ibn Abdulkerim el-Bezzaz el-Džurdžani, poznat kao Abdek, hanefijski pravnik i muhaddis iz Džurdžana. Učio je nauke u Bagdadu. Živio je i djelovao u Nejsaburu.

- Džafer ibn Abdulvehhab el-Bagdadi, hanefijski pravnik i muhaddis iz Bagdada. Učio je nauke u rodnom gradu, gdje je živio i djelovao.

- Sufjan ibn Sahtan (Sahban) el-Basri, hanefijski pravnik, muhaddis i mutekellim iz Basre. Učio je nauke u Basri, Bagdadu. Živio je i djelovao u Basri.

- Ebu Džafer Ahmed ibn Muhammed ibn Mihran en-Nesevi, hanefijski pravnik i muhaddis iz Nese (Nisa, 18 km jugozapadno od Ašgabada (Aškabad), glavnog grada Turkmenistana). Učio je nauke u Bagdadu.

- Sevre ibn Hasan el-Alevuzani, hanefijski pravnik i muhaddis iz Alevuzana kod Serahsa. Učio je nauke u Bagdadu.

- Alija ibn Hasan er-Razi, hanefijski pravnik i muhaddis iz Reja. Učio je nauke u Bagdadu.

- Zejd ibn Nuajm, hanefijski pravnik i muhaddis. Učio je nauke u Bagdadu. Tu je i živio i djelovao.

- Lejs el-Mervezi, hanefijski pravnik i muhaddis iz Merva. Učio je nauke u Bagdadu, gdje je rano preminuo.

- Ebu Džafer Ahmed ibn Muhammed es-Sekuni, hanefijski pravnik i muhaddis. Učio je nauke u Bagdadu.

- Abdullah (Ubejdullah) ibn Ebu Hanife ed-Debusi (ed-Devsi), hanefijski pravnik i muhaddis. Učio je nauke u Bagdadu.

- Ahmed el-Kari, hanefijski pravnik i muhaddis. Učio je nauke u Bagdadu.

- Jahja el-Benna', hanefijski pravnik i muhaddis. Učio je nauke u Bagdadu.

- Ukajl ibn Anbese, hanefijski pravnik i muhaddis. Učio je nauke u Bagdadu.

- Ebu Abdurrahman el-Mueddib, hanefijski pravnik i muhaddis. Bio je vaspitač (mueddib) u porodici (Alu) Šebib, uticajnoj horasanskoj arapskoj porodici, iz plemena Tajj, koja je obnašala visoke državničke funkcije širom abbasijskog hilafeta, a odigrala je i značajnu ulogu u zbacivanju Emevija i dolasku Abbasija na vlast.

- Ebu Džafer Abdullah ibn Fahir, hanefijski pravnik i muhaddis.

- Ismail ibn Salim, hanefijski pravnik i muhaddis.

- Hasan ibn Mushir, hanefijski pravnik i muhaddis.

- Hišam ibn Ma'dan, hanefijski pravnik i muhaddis. Bio je Ebu Jusufov pisar.

- Ebu Bekr ibn Ebu Mukatil, hanefijski pravnik i muhaddis.

- Ebu-l-Abbas Humejd, hanefijski pravnik i muhaddis.

- Alija ibn Subejh, hanefijski pravnik i muhaddis.

- Alija ibn Mihran, hanefijski pravnik i muhaddis.

- Ebu Džafer Ahmed ibn Ebu Imran Musa (?-893), poznat kao Ibn Ebu Imran, hanefijski pravnik i muhaddis i učitelj poznatog hanefijskog učenjaka Ebu Džafera et-Tahavije (853-933). Učio je nauke u Bagdadu. Živio je i djelovao u Fustatu, gdje je bio i kadija. Inače, postoji opravdana sumnja u podatak da je Ibn Ebu Imran bio direktno učenik imama Muhammeda, ponajviše zbog visoke godine smrti. No, ono što je sigurno jeste da su njegovi šejhovi Muhammed ibn Semaa, Šejbanijev učenik, i Bišr ibn Velid (767-853), Ebu Jusufov učenik. Prema nekima, Ibn Ebu Imran je bio i učenik Hasana ibn Zijada (734-819), gorespomenutog Ebu Hanifinog učenika i Muhammedovog kolege i učitelja.

- Jahja ibn Salih el-Vuhazi (764-837), muhaddis iz Homsa. Učio je nauke u Homsu, Damasku, Bagdadu, Medini, Mekki itd. Živio je i djelovao u Homsu. Među njegovim učenicima je i imam Buhari.

- Hafs ibn Omer ibn el-Haris en-Nimri el-Ezdi el-Basri (?-840), poznat kao Ebu Omer ed-Darir, muhaddis i karija iz Basre. Učio je nauke u Basri, Kufi, Bagdadu, Medini, Mekki itd. Živio je i djelovao u Bagdadu.

- Kutejbe ibn Seid (767-855), muhaddis iz Belha. Učio je nauke u Bagdadu, Basri, Kufi, Medini, Mekki itd. Živio je i djelovao u Belhu. Njegove hadise bilježe Buhari, Muslim i dr.

- Ebu Tevbe er-Rebi' ibn Nafi' el-Halebi (c. 767-855), muhaddis iz Halepa (sjev. Sirija). Učio je nauke u Halepu, Damasku, Bagdadu, Kufi, Mekki, Medini itd. Živio je i djelovao u Tarsusu.

- Ismail ibn Abdullah ibn Halid es-Sukkeri er-Rekki el-Kureši el-Abderi (?-iza 855), pravnik i muhaddis iz Rekke. Učio je od Muhammeda eš-Šejbanije u Rekki, dok je dotični bio rekkanski kadija. Izučavao je nauke u Rekki, Damasku, Bagdadu itd. Živio je i djelovao u Damasku, Rekki i Adani (južnocentralna Anadolija, Turska). Bio je kadija u Damasku. Preminuo je u Adani.

- Ebu Burejd Ebu Jezid Amr ibn Jezid el-Džermi el-Basri (?-c. 855-864), muhaddis iz Basre. Učio je nauke u Basri, Bagdadu itd. Živio je i djelovao u Basri.

- Alija ibn Muslim et-Tusi (777-867), muhaddis iz Tusa (sjev. ist. Iran). Učio je nauke u Bagdadu. Živio je i djelovao u njemu.

- Humejd ibn er-Rebi' el-Hazzaz el-Lahmi (prije 757-872), muhaddis iz Kufe. Učio je nauke u Bagdadu, Kufi, Basri, Mekki, Medini itd. Živio je i djelovao u Bagdadu i Samarri. Preminuo je u Samarri.

- Ebu Jusuf Ahmed ibn Muhammed es-Sajdelani er-Rekki, pravnik i muhaddis iz Rekke. Učio je nauke u Rekki, gdje je i živio i djelovao.

- Muhammed ibn Ibrahim ibn Ebu Sekine el-Halebi, pravnik i muhaddis iz Halepa. Učio je nauke u Bagdadu, Kufi itd. Živio je i djelovao u Halepu.

- Abdulaziz ibn Jahja el-Kinani el-Mekki (?-855), šafijski pravnik i muhaddis iz Mekke. Učio je nauke u Mekki, Bagdadu, Jemenu itd. Živio je i djelovao u Mekki i Bagdadu.

- Ismail ibn Seid el-Džurdžani el-Kisai eš-Šalendži et-Taberi (?-860), hanbelijski pravnik i muhaddis iz Džurdžana iz oblasti Taberistan. Izučavao je nauke u Reju, Bagdadu, Kufi, Basri, Mekki, Medini itd. Učio je u Bagdadu prvo kod Muhammeda eš-Šejbanije, a onda kod Ahmeda ibn Hanbela. Živio je i djelovao u Džurdžanu.

Kada pogledamo gdje su rođeni Šejbanijevi hanefijski studenti i gdje su sve živjeli i djelovali, postaje nam jasnija njegova zasluga za razvoj i širenje hanefijskog mezheba. Tako su njegovi hanefijski đaci rođeni u najmanje 18 različitih gradova: Rej (Iran, 7 učenika), Bagdad (Irak, 6 učenika), Merv (Turkmenistan, 5 učenika), Nejsabur (Iran, 4 učenika), Kufa (Irak, 3 učenika), Belh (Afganistan, 3 učenika), Rekka (Sirija, 3 učenika), Buhara (Uzbekistan, 2 učenika), Džurdžan (Iran, 2 učenika), Herat (Afganistan, 2 učenika), Basra (Irak, 1 učenik), Harran (Turska, 1 učenik), Alevuzan (Iran, 1 učenik), Nesa (Turkmenistan, 1 učenik), izvjesni grad u Taberistanu (Iran, 1 učenik), izvjesni grad u Havarizmu (Kazahstan/Uzbekistan/Turkmenistan, 1 učenik), izvjesni grad u Hidžazu (S. Arabija, 1 učenik), izvjesni grad u Hadremevtu (Jemen, 1 učenik), nepoznato (16 učenika). Djelovali su u najmanje 16 mjesta širom Hilafeta: Bagdad (Irak, 17 učenika), Nejsabur (Iran, 7 učenika), Fustat (Egipat, 5 učenika), Rej (Iran, 3 učenika), Basra (Irak, 3 učenika), Herat (Afganistan, 2 učenika), Rekka (Sirija, 2 učenika), Buhara (Uzbekistan, 2 učenika), Merv (Turkmenistan, 2 učenik), Belh (Afganistan, 1 učenik), Kazvin (Iran, 1 učenik), Serahs (Iran, 1 učenik), Hama (Sirija, 1 učenik), Homs (Sirija, 1 učenik), Šejzer (Sirija, 1 učenik), Harran (Turska, 1 učenik), nepoznato (19 učenika).

Dakle, Šejbanijevi hanefijski učenici dolaze iz 9-10 današnjih država: Iran (15 učenika iz 5 gradova), Irak (10 učenika iz 3 grada), Turkmenistan (6-7 učenika iz 2-3 grada), Afganistan (5 učenika iz 2 grada), Sirija (3 učenika iz 1 grada), Uzbekistan (2-3 učenika iz 1-2 grada), Turska (1 učenik iz 1 grada), S. Arabija (1 učenik iz 1 grada), Jemen (1 učenik iz 1 grada), Kazahstan (0-1 učenik iz 0-1 grada). Djelovali su u najmanje 8 ovovremenih država: Irak (19 učenika u 2 grada), Iran (12 učenika u 4 grada), Egipat (5 učenika u 1 gradu), Sirija (5 učenika u 4 grada), Afganistan (3 učenika u 2 grada), Uzbekistan (2 učenika u 1 gradu), Turkmenistan (2 učenika u 1 gradu), Turska (1 učenik u 1 gradu).

Što se tiče Šejbanijevih nehanefijskih učenika, i oni dolaze iz raznih gradova. Tako su isti rođeni u najmanje 14 različitih gradova: Bagdad (Irak, 2 učenika), Basra (Irak, 2 učenika), Medina (S. Arabija, 2 učenika), Rekka (Sirija, 2 učenika), Halep (Sirija, 2 učenika), Gazza (Palestina, 1 učenik), Kufa (Irak, 1 učenik), Nejsabur (Iran, 1 učenik), Tus (Iran, 1 učenik), Džurdžan (Iran, 1 učenik), Herat (Afganistan, 1 učenik), Belh (Afganistan, 1 učenik), Homs (Sirija, 1 učenik), Mekka (S. Arabija, 1 učenik). Dakle, radi se o mjestima rođenja koja se danas nalaze u 6 država: Irak (5 učenika u 3 grada), Sirija (5 učenika u 3 grada), Iran (3 učenika u 3 grada), S. Arabija (3 učenika u 2 grada), Afganistan (2 učenika u 2 grada), Palestina (1 učenik u 1 gradu).

Šejbanijevi nehanefijski učenjaci su djelovali u najmanje 15 mjesta: Bagdad (Irak, 10 učenika), Mekka (S. Arabija, 3 učenika), Fustat (Egipat, 2 učenika), Samarra (Irak, 2 učenika), Rekka (Sirija, 2 učenika), Tarsus (Turska, 2 učenika), Belh (Afganistan, 2 učenika), Kajrevan (Tunis, 1 učenik), Basra (Irak, 1 učenik), Džurdžan (Iran, 1 učenik), Damask (Sirija, 1 učenik), Halep (Sirija, 1 učenik), Homs (Sirija, 1 učenik), Adana (Turska, 1 učenik), Sirakuza (Italija, 1 učenik). Prema tome, djelovali su u 9 današnjih zemalja: Irak (13 učenika u 3 grada), Sirija (5 učenika u 4 grada), Turska (3 učenika u 2 grada), S. Arabija (3 učenika u 1 gradu), Egipat (2 učenika u 1 gradu), Afganistan (2 učenika u 1 gradu), Italija (1 učenik u gradu), Tunis (1 učenik u 1 gradu), Iran (1 učenik u 1 gradu).

2.4. Preseljenje na ahiret

Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani je preselio na ahiret 189. godine po Hidžri (805. godine) u 56. godini života u Reju (imao je 58 hidžretskih godina). Naime, Šejbani je otišao u Rej, u društvu halife Haruna er-Rešida i svoga kolege Kisaija (737-805), poznatog kufanskog jezičara i učača (karije) jednog od sedam kiraeta. U Reju je konačio u kući svoga učenika Hišama ibn Ubejdullaha er-Razija. No, Šejbani se iznenada razbolio i preminuo. Ukopan je u mezarju na brdu Taberek (Džebel Taberek) u Reju, na putu ka Horasanu, u blizini kuće svoga učenika Hišama er-Razija. U nekim djelima se spominje da je preminuo u ponedjeljak, 14. džumade-l-ahira 189. godine po Hidžri (tačnije 16. džumade-l-ahira[22], odnosno 19. maja 805. godine).[23]

Kasnije je mezarje u kome je imam Muhammed ukopan prozvano „Mezarje imama Muhammeda ibn Hasana eš-Šejbanije“ (Makbere El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani).[24] Tako historičari spominju da su određeni učenjaci iz V i VI stoljeća po Hidžri (11. i 12. stoljeće n.e.) ukopani u tom mezarju. Među njima su:

- Ismail ibn Alija ibn Husejn ibn Zendževejh (980-1053), poznat kao Ebu Sa'd es-Semman, hanefijski pravnik, muhaddis i mufessir iz Reja.[25]

- Ebu-l-Feth Abdurrezzak ibn Merdek, zahid iz Reja.[26]

- Šerefuddin Alija ibn Ebu-l-Kasim Mensur ibn Ebu Sa'd es-Saidi (?-1159), hanefijski učenjak i nejsaburski kadija.[27]

Međutim, danas dotično mezarje više ne postoji. Tako Muhammed Hamidullah navodi da je Rej sada dio Teherana i da u tom području gdje se nekada nalazilo Šejbanijevo mezarje danas ima cementara.[28]

O Muhammedovim zadnjim trenucima i posljednjim riječima, koji nam govore da se radi o pobožnom muslimanu, obavještava nas upravo njegov učenik Hišam er-Razi: Došao sam mu, dok je umirao. Tada je zaplakao. Stoga sam ga pitao: „Zar plačeš, pored znanja?“ Na to mi je on odgovorio: „Šta misliš, kada me Uzvišeni Allah postavi i pita: „O Muhammede, što si došao u Rej: radi džihada na Mom putu ili radi Moga zadovoljstva?“, šta da mu kažem?“[29]

Istog dana ili iste godine, kada je imam Muhammed preselio na ahiret, u Reju je umro i dotični jezičar i karija Kisai. Halifa Harun er-Rešid je bio veoma pogođen njihovom smrću, pa je, kako se prenosi, izjavio: Fikh (islamsko pravo) i arapski jezik su pokopani u Reju.[30]

2.5. Pohvale i kritike na račun njegovog lika i djela

Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani je, slično kao i drugi hanefijski pioniri, bio predmet pozitivnih kritika i pohvala, ali i predmet negativnih kritika i neosnovanih optužbi.

Pored već par gorespomenutih pohvalnih izjava Šafije, Haruna er-Rešida, Hišama ibn Ubejdullaha er-Razija i drugih, ali i samog imama Muhammeda o sebi, u nastavku ćemo spomenuti i druge slične izjave.

Kao što smo već govorili, sačuvane su brojne pozitivne kritike imama Šafija na račun imama Muhammeda. Mi ćemo ovdje navesti 21 odabranu izjavu u kojoj Šafija: ističe kako je dosta preuzeo od Šejbanije; hvali svoga učitelja, njegove učiteljske i pedagoške sposobnosti, njegovu inteligenciju, pronicljivost, mudrost, rječitost, retoričnost, jedinstvenost, naučnu preciznost, značaj i vrijednost njegovih djela, njegovo poznavanje fikha, tefsira, hadisa, kiraeta, tedžvida, stručnost u donošenju fetvi, skromnost, pobožnost i sl.

- Imam Šafija je pohvalio njegovu rječitost i priznao da je dosta preuzeo od njega: Kada bih želio da kažem: „Doista je Kur'an spušten na jeziku Muhammeda ibn Hasana“, kazao bih to zbog njegove rječitosti. Zaista sam preuzeo od njega dva devina tovara knjiga.[31]

- Šafija je kazao i slično: Zapisao sam od Muhammeda ibn Hasana jedan devin tovar. Kada ga je Muhammed dao, kazao je Šafiji: Nemoj se stidjeti![32]

- Šafija je rekao također: Preuzeo sam od Muhammeda jedan tovar muške deve.[33]

- Dakle, Šafija je cijenio i izučavao Šejbanijeva djela. Tako je kazao i: Potrošio sam na knjige Muhammeda ibn Hasana šezdeset dinara (zlatnika)[34]. Potom sam ih pažljivo proučio, pa sam stavio na margini svake mesele (pravnog pitanja) po hadis.[35]

- Šafija je kazao o Šejbaniji kao učitelju i islamskom pravniku i: Najdarežljivi čovjek prema meni u pogledu fikha (islamskog prava) je Muhammed ibn Hasan.[36]

- Šafija je istakao važnost Šejbanije kao svoga učitelja u fikhu: Uzvišeni Allah me je pomogao sa dva čovjeka: sa Ibn Ujejnom u hadisu, te sa Muhammedom ibn Hasanom u fikhu, neka je Allah zadovoljan sa njima dvojicom.[37]

- Šafija je pohvalio Muhammedovo poznavanje fikha, hadisa i tefsira u sljedećim riječima: Nisam vidio čovjeka da bolje poznaje halal i haram (tj. fikh), illete (skrivene mahane u hadisima), te derogirajuće i derogirane ajete (tj. tefsir).[38]

- Šafija je posvjedočio da je Šejbani najstručniji u donošenju fetvi: Nisam vidio ikoga da je upućeniji u donošenje fetvi od Muhammeda. Kao da je imao (Allahovu) pomoć.[39]

- Šafija je istakao Šejbanijevu inteligenciju: Nisam vidio pametnijeg čovjeka od Muhammeda ibn Hasana.[40]

- Šafija je pohvalio Šejbanijevu mudrost: Nisam vidio nekoga poput Muhammeda da govori s mudrošću.[41]

- Šafija je istakao da je Šejbani bio jedinstven među pripadnicima re'ja (pravnog mišljenja): Ko god hoće da priča o re'ju (pravnom mišljenju), ovisan je o stanovnicima Iraka. Nisam vidio među pripadnicima re'ja nekog poput Muhammeda.[42]

- Šafija je priznao da je Šejbani bio jedinstven u svome dobu. Tako je kazao: Moje oči nisu vidjele nekoga poput Muhammeda ibn Hasana. Žene nisu rodile sličnog njemu u njegovo doba.[43] Bejheki navodi da je ovom izjavom Šafija mislio na njegovu pronicljivost, rječitost i retoričnost.[44]

- Šafija je kazao o njegovoj naučnoj preciznosti: Kada bi Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani obrađivao meselu (pravno pitanje), kao da mu se Kur'an objavljuje - nijedno slovo (harf) ne bi stavljao ni ispred njegovog mjesta, ni iza njegovog mjesta.[45]

- Muhammed ibn Šudža' prenosi: Šafija je pričao jednog dana o izvjesnoj meseli (pravnom pitanju), pa mu se svidjelo. Onda je kazao: „Ovo je obrazac našeg šejha Muhammeda.“[46]

- Šafija je rekao također o rječitosti imama Muhammeda: Nisam vidio rječitijeg čovjeka od njega.[47]

- Šafija veli još o imamu Šejbaniji i njegovom poznavanju fikha i rječitosti: Kada bi ljudi bili pravedni, spoznali bi da nisu vidjeli nekoga poput Muhammeda ibn Hasana. Nisam nikada sjedio sa fakihom (islamskim pravnikom) koji je bolje poznavao fikh od njega i bio rječitiji u fikhu od njega. On je odlično poznavao iz fikha i njegovih uzroka (sebeba) stvari koje nisu mogli shvatiti velikani.[48]

- Šafija je upitan: Doista si vidio Malika i slušao od njega, a bio si i pratilac Muhammeda ibn el-Hasana. Stoga, koji od njih dvojice je bolje poznavao fikh? Na to je on odgovorio: Muhammed ibn Hasan je bio bolji fakih od njega.[49]

- Šafija veli o njegovom poznavanju kiraeta i tedžvida (pravila učenja Kur'ana): Kada bih ga čuo kako uči, pomislio bih da je Kur'an objavljen na njegovom jeziku.[50]

- Šafija je kazao o njegovom poznavanju Kur'ana i sljedeće: Nisam vidio nekoga da bolje poznaje Allahovu knjigu od Muhammeda ibn Hasana.[51]

- Šafija je kazao i: Nisam sreo nekog poput Muhammeda.[52]

- Šafija je pričao u superlativu o dosta Šejbanijevih vrlina: Nisam vidio nekoga da je pametniji, učeniji u fikhu (islamskom pravu), veći zahid (skromniji), pobožniji, niti boljeg govora i citiranja od Muhammeda ibn Hasana.[53]

I drugi ističu vrline i sposobnosti imama Muhammeda: njegov značaj kao učenjaka; posvećenost nauci, usredotočenost, preciznost, učenost, sveobuhvatnost odgovora; njegovo poznavanje hadisa, kiraeta, tefsira, fikha, arapskog jezika i matematike; memoriju (hifz), ibadet, ljepotu njegovog namaza, pobožnost, zuhd (skromnost), ahlak (islamsko ponašanje), edeb (islamski bonton), prijateljstvo, dobrotu, dobro vladanje, hrabrost pred vladarima, darežljivost prema učenicima, idžtihad[54], uticaj na ostala tri mezheba itd. U produžetku donosimo još 32 pohvale Šejbanije od drugih učenjaka, kako njegovih savremenika (učitelja, učenika i kolega), tako i onih koji su živjeli kasnije.

- Još je imam Ebu Hanife kazao jedne prilike za svoga mladog učenika Muhammeda: Doista će ovo dijete uspjeti, ako Uzvišeni Allah dadne.[55]

- Malikijski učenjak Ibn Ebu-l-Avvam (?-889) prenosi da je imam Malik, učitelj imama Šejbanije, kazao jednog dana, dok su kod njega bili pripadnici hadiske škole: Nije nam došao sa istoka iko da je značajan. Inače, među prisutnima je bio Muhammed ibn Hasan. Tako su Malikove oči zastale na njemu, te je kazao: Izuzev ovog mladića.[56]

- Šejbanijev kolega i učitelj Ebu Jusuf je kazao jedne prilike za njega: On je najučeniji čovjek. Druge prilike je rekao: On spada u najučenije ljude.[57]

- Ebu Jusuf je rekao o hifzu (memoriji) Muhammeda ibn Hasana, dok je bio mladić: Ovakav je hifz (memorija).[58]

- Muhaddis El-Kasim ibn Sellam, isto njegov učenik, veli: Nisam vidio nekoga da bolje poznaje Allahovu knjigu od Muhammeda ibn Hasana.[59]

- Stoga ne treba da čudi da je El-Kasim ibn Sellam izrekao: Potrošio sam na Muhammedove knjige deset hiljada dirhema (srebrenjaka)[60]. Kada bih imao priliku da ponovo uradim ono što sam već uradio, samo bih se posvetio knjigama dobrog čovjeka Muhammeda ibn Hasana.[61]

- Njegov učenik Esed ibn el-Furat prenosi precizan odgovor imama Muhammeda, iz kojeg se vidi njegovo duboko znanje iz tefsira i arapskog jezika: Pitao sam jednog dana Muhammeda ibn Hasana: „Rivajeti se razilaze ko je žrtva? Tako jedni kažu Ishak, a drugi Ismail.“ Muhammed je odgovorio: „Najispravniji rivajet, prema nama, jeste da se radi o Ismailu, jer Allah, Silni i Uzvišeni, kaže u Svojoj Plemenitoj knjizi: Tako ga mi obradovasmo Ishakom, a preko Ishaka Jakubom. (Hud, 71) Naime, kako je Ibrahim mogao biti iskušan sa Ishakovim žrtvovanjem, a Allah ga je već obavijestio da će mu biti rođen Ishak, te da će Ishaku biti rođen Jakub? Dakle, iskušenje je bilo u vezi sina za koga nije znao konačnicu, a to je Ismail.“[62]

- Njegov učenik Jahja ibn Mein, učitelj imama Buharije i Muslima i kolega Ahmeda ibn Hanbela, kaže: Prepisao sam El-Džamiu-s-sagir od Muhammeda ibn Hasana.[63]

- Ibrahim el-Harbi (813-898), učenik Ahmeda ibn Hanbela, veli: Pitao sam imama Ahmeda: „Odakle ti ove precizne mesele (pravna pitanja)?“ Odgovorio je: „Iz knjiga Muhammeda ibn Hasana.“[64]

- Ahmed ibn Hanbel je pohvalio učenost imama Muhammeda. Tako veli: Ako u nekoj meseli (pravnom pitanju) bude stav trojice, neće se slušati suprotno mišljenje od njihovog. Pitan je: Ko su oni? Ahmed je odgovorio: Ebu Hanife, Ebu Jusuf i Muhammed ibn Hasan. Tako Ebu Hanife najbolje shvata među ljudima kijas (analogiju). Ebu Jusuf najbolje shvata među ljudima predaje. Muhammed ibn Hasan najbolje shvata među ljudima arapski jezik.[65]

- Ahmed ibn Hanbel je priznao da je preuzimao iz knjiga Ebu Jusufa i Muhammeda: Zapisao sam tri ormara knjiga od Ebu Jusufa i Muhammeda.[66]

- Muhammed ibn Šudža' (797-879/80), učenik njegovih učenika, ističe njegovu sveobuhvatnost pri odgovaranju: Kada bi Hasan ibn Zijad stao pred hadžije, obasuo bi ih pitanjima, a kada bi Muhammed ibn Hasan stao pred njih, obasuo bi ih odgovorima.[67]

- Jahja ibn Salih el-Vuhazi, Šejbanijev učenik i muhaddis, prenosi: Kazao je Jahja ibn Eksem: „Vidio sam Malika i Muhammeda.“ Pitao sam: „Ko od njih dvojice bolje poznaje fikh (islamsko pravo)?“ Jahja ibn Eksem je odgovorio: „Muhammed.“[68]

- Ahmed ibn Kamil (874-961), učenik imama i mufessira Ibn Džerira et-Taberija, na sljedeći način opisuje Šejbanija: Ebu Abdullah Muhammed ibn Hasan, učenik Ebu Hanife, štićenik Benu Šejbana, bio je opisan sa savršenošću. Svoj uzvišeni položaj je zaslužio zbog mnoštva rivajeta, re'ja (pravnog promišljanja) i napisanih djela iz ogranaka znanosti o halalu i haramu (tj. fikhu). Njegovi učenici ga izuzetno cijene.[69]

- Abdulkadir el-Kureši (1297-1373) i Ibn Kutlubuga (1399-1474) kažu, između ostalog, o imamu Muhammedu: Bio je predvodnik u nauci o arapskom jeziku, nahvu (gramatici arap. jezika) i računu (tj. matematici).[70]

- Muhammed eš-Šejbani je kazao: Do mene je doprlo da se Davud et-Tai raspitivao o meni i mome stanju, pa kada je obaviješten, kazao je: „Ako proživi, bit će slavan.“[71]

- Učenici imama Šejbanije su od njega mogli da nauče, između ostalog, i kako lijepo obavljati namaz. Tako Bekr ibn Muhammed el-Ammi, učenik spomenutog Muhammeda ibn Semaa, veli: Doista su Muhammed ibn Semaa i Isa ibn Eban naučili da lijepo klanjaju od Muhammeda ibn Hasana.[72]

- Koliko je imam Muhammed bio posvećen nauci i usredotočen, dovoljno govori sljedeća izjava Muhammeda ibn Semae: Srce Muhammeda ibn Hasana bi se toliko zaokupilo razmišljanjem o fikhu da bi mu čovjek nazvao selam, a Muhammed bi dovio za njega, pa bi mu čovjek nešto dodao na selam, pa bi mu Muhammed uzvratio doslovno dotičnom dovom, koja ni u čemu ne predstavlja odgovor na dodatak.[73]

- O njegovoj pobožnosti prenosi Ahmed ibn Ebu Imran, učitelj imama Tahavije: Muhammed je imao običaj učiti svaki dan trećinu Kur'ana.[74]

- Muhammed ibn Seleme (808-891), učenik Šejbanijevog učenika Ebu Sulejmana el-Dževzeždanija, prenosi da je Muhammed ibn Hasan podijelio noć na tri dijela: dio za spavanje, dio za klanjanje i dio za predavanje (ders). Mnogo je bdio, pa je upitan: Zašto ne spavaš? On je odgovorio: Kako da spavam, kad su oči muslimana zaspale, oslanjajući se na nas? Oni govore: „Ako se pojavi neki problem, iznijet ćemo ga njemu, pa će nam ga on razriješiti.“ Dakle, ako mi budemo spavali, to će dovesti do gubitka vjere (dina).[75]

- Imam Muhammed je bio i zahid. Tako njegov učenik Muhammed ibn Semaa navodi: Muhammed je kazao svojoj porodici: „Nemojte me pitati ništa o dunjalučkim potrebama koje će mi zaokupiti srce. Uzmite što vam treba od mog zastupnika (vekila). Naime, doista će mi tako briga biti najmanja, a srce najslobodnije.“[76]

- Slično o Muhammedovog zuhdu (skromnosti) pripovijeda i hanefijski učenjak Ebu Hazim el-Basri (?-905): Pričao mi je sin kćerke Muhammeda ibn Hasana. Kazao je: „Pitao sam svoju majku: opiši kako je moj djed postupao dok je bio u svojoj kući?“ Ona je odgovorila: „Tako mi Allaha, sinko, on je boravio u ovoj kući, a oko njega su bile knjige. Nisam mogla čuti od njega ni jednu riječ. Jedino sam ga vidjela kako pokazuje (išareti) obrvama i prstom.“[77]

- Kutejbe ibn Seid, muhaddis i jedan od Šejbanijevih učenika, govori o svome studiranju pred Muhammedom i njegovom ibadetu: Sjedio sam kod njega i dosta zapisao iz njegovih knjiga. I vidio sam kako čini mnogo ibadeta.[78]

- Ebu Hafs el-Kebir, značajni Šejbanijev učenik, istakao je dosta vrlina svoga učitelja: Ko bi pogledao u Muhammeda, spoznao bi da je on stvoren za nauku, a pored toga posjeduje veliku dobrotu, čuvanje jezika, dobro vladanje, prijateljstvo, lijep ahlak (islamsko ponašanje), edeb (bonton) psihe (nefsa) i potpun um.[79]

- On je volio i pomagati materijalno svoje marljive učenike, kako bi ih motivisao na putu nauke. Tako njegov student El-Kasim ibn Sellam prenosi: Došao sam Muhammedu ibn Hasanu, pa sam vidio Šafiju kod njega. Tada ga je Šafija pitao nešto, te mu je Muhammed odgovorio. Tako se Šafiji svidio odgovor, pa je uzeo neku bilježnicu i zapisao ga u nju. Muhammed ibn Hasan ga je vidio, te mu je poklonio stotinu dirhema (srebrenjaka )[80] i kazao: „Nemoj se odvajati (tj. od mene), ako hoćeš znanje.“[81]

- Druge prilike, odnosno treće prilike Muhammed Šejbani je svom učeniku Šafiji poklonio pozamašan iznos od pedeset dinara (zlatnika)[82], nakon što mu prije toga dao pedeset dirhema (srebrenjaka)[83]. El-Kasim ibn Sellam prenosi: Vidio sam Šafiju kod Muhammeda ibn Hasana. Muhammed mu je doista dao pedeset dinara (zlatnika), a prije toga mu je već bio pedeset dirhema (srebrenjaka). Kazao mu je: „Ako hoćeš znanje, onda se nemoj odvajati (tj. od mene).“[84]

- Isto tako, Šejbani je učeniku Esedu ibn el-Furatu, koji je došao iz dalekog Tunisa da studira kod njega, davao redovnu stipendiju, otkada je Esed ostao bez materijalnih sredstava. Primjera radi, jednog dana mu je dao 80 dinara (zlatnika[85]).[86]

- Muhammed eš-Šejbani se nije bojao vladara. Tako nije strahovao reći istinu i iznijeti svoje naučno mišljenje pred njima. O tome El-Kasim ibn Sellam pripovijeda: Bili smo zajedno sa Muhammedom ibn Hasanom, kada je došao (Harun) Er-Rešid. Stoga su svi ljudi ustali, osim Muhammeda ibn Hasana. Naime, on nije bio ustao. Hasan ibn Zijad nije bio u dobrom odnosu sa Muhammedom ibn Hasanom, pa je ustao. Ljudi iz halifine pratnje su ušli. Onda se Er-Rešid zaokupirao nakratko. Potom je izašao glasnik, te prozvao: „Muhammed ibn Hasan.“ Stoga su se njegovi učenici prepali. Tako je Muhammed uveden. Zatim se zadržao jedno vrijeme. Onda je izašao veseo i radostan, pa je počeo pričati: „Pitao je me (tj. Er-Rešid): „Što nisi ustao zajedno sa ljudima?“ Odgovorio sam: „Nije mi se svidjelo da napustim klasu u koju si me stavio. Naime, doista si me imenovao radi znanja. Stoga mi se nije svidjelo da sa znanja pređem na sluginsku klasu koja je izvan znanja. Doista je tvoj amidžić, s.a.v.s.,[87] kazao: „Ko voli da mu ljudi ustaju na noge, nek sebi pripremi mjesto u vatri.“ Time je on mislio na učenjake. Stoga, ko ustaje radi služenja i poštovanja kralja, to uljeva strahopoštovanje neprijatelju, a ko sjedi, on slijedi sunnet, koji je od vas uzet (tj. od Poslanikove porodice). To vama predstavlja ukras.“ On je kazao: „Istinu si rekao, Muhammede.“...“[88]

- Imam Zehebi (1274-1348) je, između ostalog, na sljedeći način opisao smrt imama Muhammeda: Te godine je, također, umro, u društvu Er-Rešida u Reju, kadija kadija i fakih (pravnik) razdoblja Ebu Abdullah Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani...[89]

- Egipatski historičar Tagribirdi (1411-1470) je kazao na početku biografije imama Muhammeda: Te godine je umro Muhammed ibn Hasan, El-Fekih (Fakih) ibn Ferkad, eš-Šejbani štićeništvom, El-Kufi (Kufljanin), fakih, veliki stručnjak, šejhu-l-islam, jedan od istaknutih učenjaka, muftija Iračana...[90]

- Mnogi su ubrojali imama Muhammeda u mudžtehide[91], čak ga uporedivši sa apsolutnim mudžtehidima (mutlak mudžtehidima)[92]. Tako tatarski hanefijski učenjak Šihabuddin Harun ibn Behauddin el-Merdžani el-Kazani (1818-1889) nabraja tri najistaknutija Ebu Hanifina učenika, među kojima je i Šejbani, rame uz rame sa apsolutnim mudžtehidima: Apsolutni mudžtehid je osoba koja posjeduje punu sposobnost da se bavi fikhom, inteligenciju, dalekovidnost i kapacitet da samostalno izvodi propise na osnovu dokaza, kao npr. Ebu Hanife, Ebu Jusuf, Muhammed, Zufer, Malik, Šafija, Ahmed, Sevri i Evzai.[93] Slično navode i: hanbelijski učenjak Ibn Tejmijje[94]; šejhu-l-islam Muhammed Zahid el-Kevseri, pretposljednji vekil (zamjenik) Islamskog mešihata u Osmanskoj državi[95]; saudijski pisac Hišam ibn Abdumelik ibn Duhejš[96], profesor na Ekonomsko-administrativnom fakultetu pri Univerzitetu Kralj Abdulaziz u Džiddi; indijski učenjak Alija Ahmed en-Nedvi[97], profesor na Institutu islamske ekonomije pri Univerzitetu Kralj Abdulaziz; egipatski učenjak Muhammed ed-Dusuki, profesor na fakultetu islamskih nauka Daru-l-ulum pri Kairskom univerzitetu[98]; turski hanefijski učenjak Mehmet Bojnukalin (Boynukalın), profesor na Fakultetu islamskih nauka pri Gradskom istanbulskom univerzitetu (Istanbul Şehir University)[99]; i dr.

- Esed ibn el-Furat, jedan od najslavnijih učenika imama Malika, po preporuci imama Malika, otišao je u Bagdad da uči kod imama Muhammeda eš-Šejbanije. Tako malikijski učenjak Ebu Bekr el-Maliki, navodi, između ostalog, o tome: Sulejman ibn Salim, Sahnunov učenik, spominje... Tako je Esed shvatio da mu se odužio boravak, a bojao se da će zbog dugog boravka propustiti svoju želju da se susretne sa ljudima i prenosi od njih rivajete. Stoga je otišao u Irak... Neko drugi pored Sulejmana spominje da je Esed jednog dana pitao Malika o jednoj meseli (pravnom pitanju), pa mu je ovaj odgovorio. Onda je Esed dodatno pitao o tome, pa mu je ovaj odgovorio. Potom je Esed dodatno pitao, pa mu je ovaj odgovorio. Zatim je Esed dodatno pitao, pa mu je Malik kazao na to: „Dovoljno ti je, Magribljaninu! Ako želiš re'j (pravno mišljenje), onda idi u Irak.“[100]

Muhammed ibn Hasan, kao i njegov učitelj Ebu Hanife, te njegove hanefijske kolege (Ebu Jusuf, Zufer, Hasan ibn Zijad i dr.), nepravedno je i lažno optuživan i negativno kritikovan. Među izmišljenim optužbama i negativnim kritikama su i sljedeće: da je pripadnik sekte murdžija[101], da je pripadnik sekte džehmija[102], da je slab, nepouzdan prenosilac, da se ne uzima u obzir, da je mnogo griješio u prenošenju hadisa, da ne poznaje hadisku nauku, da nema časti, da je lažac, da je veći lažov od kolege Ebu Jusufa; da je spletkama htio nauditi svome učeniku imamu Šafiji; da smatra da je Kur'an stvoren i sl.[103]

Nakon iznošenja toliko pozitivnih kritika života i djela Muhammeda eš-Šejbanije, nije teško zaključiti da su dotične negativne kritike i lažne optužbe nastale kao posljedica neupućenosti i dezinformacija, ali i zlonamjernosti i zavisti.[104] Tako je Isa ibn Eban bio pogrešno informisan da se hanefije, tj. Ebu Hanife i njegovi učenici suprostavljaju Hadisu. No, kada je upoznao imama Muhammeda ibn Hasana, ne samo da se uvjerio u suprotno, već je postao jedan od njegovih najistaknutijih učenika. Muhammed ibn Semaa nam donosi ovu priču: Isa ibn Eban je bio lijepog lica. Klanjao je sa nama i ja sam ga pozivao da dođe Muhammedu ibn Hasanu. No, on je odgovarao: „To su ljudi koji se suprostavljaju Hadisu.“ Inače, Isa je odlično pamtio hadise. Tako je sa nama klanjao jednog dana sabah. To bijaše dan kada je Muhammed imao svoje predavanje (medžlis). Stoga se nisam odvajao od njega sve dok nije sjeo u medžlis. Kada je Muhammed završio predavanja, približio sam mu se i kazao: „Ovo je sin tvoga brata Ebana ibn Sadeke el-Katiba (Pisar)[105]. Posjeduje oštroumnost i znanje o Hadisu. Ja ga zovem da dođe tebi, ali on odbija i govori kako se mi suprostavljamo Hadisu.“ Tako je Muhammed prišao Ebanu i kazao: „Sinko, gdje si to vidio da se mi suprostavljamo Hadisu? Nemoj svjedočiti protiv nas sve dok ne čuješ od nas.“ Stoga ga je Eban toga dana pitao o dvadeset i pet glava iz Hadisa. Na to mu je Muhammed ibn Hasan odgovarao o njima. Obavještavao ga je o derogiranim hadisima u njima i donosio je citate i dokaze. Nakon što smo izašli, Eban mi se okrenuo, te kazao: „Između mene i svjetlosti (nura) je bila zavjesa. Sada je ona uklonjena. Nisam znao kako u Allahovom mulku (kraljevstvu) postoji neko poput ovog čovjeka da ga je Allah pokazao ljudima.“ Tako se nije nikako odvajao od Muhammeda sve dok nije postao fakih (pravnik).[106]

Uzevši sve u obzir, ne treba da čudi da je hanefijski učenjak Abdulmedžid ibn Abdulaziz el-Basri, poznat kao kadija Ebu Hazim, koji je bio na kadiluku u Kufi, Šamu i Kerhu u Bagdadu, inače učenik Isa ibn Ebana i Bišra ibn Velida, a učitelj imama Tahavije, kazao o svojim hanefijskim učiteljima: Nisam vidio pametnije muhaddise među stanovnicima Bagdada od Isa ibn Ebana i Bišra ibn Velida.[107]

Da je Šejbani bio pripadnik sunnijskog pravca u akaidu, svjedoče, između ostalog, i njegove izjave i postupci. Tako Ebu Sulejman el-Dževzedžani veli: Čuo sam Muhammeda ibn Hasana kako govori: „Ko kaže: „Kur'an je stvoren“, nemoj klanjati iza njega!“[108]

O Šejbanijevom poznavanju hadiske nauke svjedoče i njegove hadiske zbirke, kao i veliki broj hadisa u njegovim fikhskim djelima. O važnosti hadisa govori i sam Šejbani na više mjesta u svojim knjigama. Tako hanefijski učenjak Fahru-l-Islam el-Bezdevi (1010-1089), u svome Usulu, sažima opširniji govor imama Muhammeda iz Mebsuta, iz Kitab edeb el-kadi (Knjige o manirima kadije), u sljedeće redove: Hadis je jedino ispravan pomoću pravnog mišljenja (re'ja, tj. fikha). Mišljenje je jedino ispravno pomoću hadisa. Stoga, ko ne bude izvrsno poznavao hadis, odnosno nauku o hadisu i ne bude imao izvrsno pravno promišljanje (re'j, tj. izvrsno poznavao fikh), takav nije podoban za kadiluk i muftiluk.[109]

Jahja ibn Mein, poznati muhaddis i Šejbanijev učenik, govori o neosnovanim optužbama nekih muhaddisa na račun Ebu Hanife i njegovih učenika, prvenstveno Ebu Jusufa i Muhammeda, pa kaže: Naši učenjaci prelaze granicu u slučaju Ebu Hanife i njegovih učenika.[110]

Bedruddin el-Ajni (1361-1451), istaknuti hanefijski učenjak i komentator Buharijinog Sahiha, je zaključio da su dotične optužbe na račun imama Šejbanija neutemeljene i lažne, te zlonamjerno pripisane imamima drugih mezheba: Sibt Ibn el-Dževzi je kazao u Mir'at ez-zeman: Kazali su historičari: „Imam Muhammed ibn Hasan je bio imam (lider) i autoritet (hudždžet) u svim naukama.“ Ja smatram da ono što njegov djed (tj. Ibn el-Dževzi Stariji) prenosi u knjizi Ed-Dua'fa' na Šejbanijev račun, od Ahmeda ibn Hanbela i Jahjaa ibn Meina, predstavlja predrasudu. Bože sakloni, da dotična dva imama pričaju loše o nekome poput imama Muhammeda, uzevši u obzir da su poznavali i priznavali Šejbanijevo bogato znanje, religioznost, povjerljivost (emanet), pouzdanost, pobožnost, skromnost (zuhd) i njegove veoma brojne vrline.[111]

2.6. Glavne karakteristike njegovog lika i djela

Na osnovu svega naprijed kazanog u prethodnom poglavlju, nije teško zaključiti da je Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani spadao u vodeće islamske učenjake svoga doba - formativnog doba pravnih škola (mezheba). Bio je upućen u fikh (islamsko pravo), hadis (nauku o predajama Muhammeda, a.s.), teologiju (kelam), tefsir (tumačenje Kur'ana), ahlak (islamsku etiku), arapski jezik i druge islamske nauke.[112] Ubrajao se u treću generaciju muslimana - tabi-tabiine (sljedebenike tabiina), tj. one koji su se susreli sa tabiinima (drugom generacijom muslimana), sljedbenicima ashaba. Posjedovao je izuzetne moralne osobine zbog čega je, između ostalog, poput svoga učitelja Ebu Hanife, prvobitno izbjegavao obnašanje ikakvih javnih funkcija. Naime, smatrao je, kao i Ebu Hanife, da ne treba obnašati javne službe, posebno kadijske, dok su na vlasti nepravedni vladari, kakve su i Abbasije bili. No, kad je shvatio da će njegova izolacija prouzoročiti više štete nego koristi (npr. postavljanje na kadijske pozicije ni naučno ni moralno dostojnih ljudi), na nagovor svoga učitelja i kolege Ebu Jusufa, prihvatio se kadijske službe.

Pored naprijed spomenutih općih karakteristika, život i djelo imama Šejbanije su specifični po mnogo čemu. U nastavku ćemo spomenuti nekoliko posebnih značajki ovog velikog hanefijskog imama.

- Bio je mudžtehid. Iako je imao intelektualno-pravne sposobnosti da bude apsolutni mudžtehid i u velikom broju pravnih pitanja zauzeo drugačiji stav, ipak je izabrao da bude mudžtehid unutar mezheba (mudžtehid u furuima-sekundarnim propisima)[113] i slijedi pravnu školu svoga učitelja Ebu Hanife. Naime, smatrao je da primat pripada Ebu Hanifi, kao najvećem imamu.[114]

- Uticao je na razvoj malikijskog mezheba. Tako se imam Malik, njegov učitelj, preko njega upoznao sa Ebu Hanifinim učenjem i metodologijom, koji su ostavili vidljiv trag u strukturi Malikove Muvette. Usto, Esed ibn el-Furat, istaknuti Malikov učenik, ujedno je bio i Šejbanijev učenik. Dalje, imam Esed je bio učitelj malikijskog učenjaka Sahnuna (776-854), koji je napisao glavni izvor malikijskog mezheba - fikhsku enciklopediju Mudevvenu. Stoga ne treba da čudi da je Mudevvena po strukturi, poglavito po redoslijedu fikhskih poglavlja, slična Šejbanijevom Mebsutu. O njegovom uticaju malikijski učenjak Ibn Rušd Stariji (1058-1126) piše: El-Mudevvena je kod fakiha kao što je Sibejhov El-Kitab kod gramatičara i Euklidova knjiga kod matematičara... Ona je napisana prema mezhebu stanovnika (učenjaka) Iraka).[115]

- Uticao je direktno na nastanak šafijskog mezheba. Naime, imam Šafija je bio njegov istaknuti učenik. Već smo spominjali brojne Šafijine pozitivne kritike i impresije o njegovom učitelju Šejbaniju. Također, uticaj hanefijskog mezheba, tačnije Šejbanijevih djela, se osjeti u glavnoj Šafijinoj knjizi Umm.

- Uticao je indirektno na formiranje hanbelijske pravne škole. Ahmed ibn Hanbel nije učio pred Muhammedom Šejbanijom, ali je učio kod njegovog kolege Ebu Jusufa tri godine.[116] Tako imam Ahmed priznaje da je imam Ebu Jusuf prvi njegov učitelj iz hadisa: Prvi od kojeg sam zapisivao hadise je Ebu Jusuf.[117] Usto, već smo navodili izjavu imama Ahmeda u kojoj priznaje da je preuzimao od imama Muhammeda, te njegove pohvale na račun Ebu Hanife i njegovih učenika.[118]

- Smatra se ocem komparativnog islamskog prava (fikha).[119] Šejbani je uticao na nastanak komparativnog fikha, prvenstveno kroz svoja djela komparativnog fikha (El-Hudždže ala ehl el-Medine, njegov rivajet Muvette imama Malika), u kojima je zapisivao fikh obje pravne škole: iračke škole mišljenja (re'ja), tj. hanefijskog mezheba i hidžaske škole hadisa, tj. malikijskog mezheba. Spomenuta djela su bila obrazac kasnijim učenjacima koji su se bavili komparativnim pravom, kao npr. Tahaviji, Ibn Džeriru et-Taberiju, Ibn Rušdu, Ibn Kudami i dr.

Također, Šejbani je ostvario značajan uticaj na nastanak komparativnog fikha i kroz svoju fikhsku enciklopediju zahiru-r-rivajet, prvu fikhsku enciklopediju na svijetu, koja je poslužila kao obrazac za pisanje temeljnih djela iz ostala tri mezheba (npr. El-Mudevvena u malikijskom, El-Umm i Muhtesar el-Muzeni u šafijskom i Muhtesar el-Hureki u hanbelijskom mezhebu), o čemu smo već djelimično govorili.[120] Tako Ibn Tejmijje priznaje Šejbanijev uticaj na nastanak izvornih djela šafijskog i hanbelijskog mezheba, pa veli: Doista je El-Hureki slijedio obrazac Muzenija, a Muzeni je slijedio obrazac Muhtesara[121] Muhammeda ibn Hasana...[122]

- Dao je veliki doprinos na polju međumezhebskog zbližavanja i dijaloga, o čemu smo već pričali, kada smo se doticali biografija velikog broja njegovih nehanefijskih učenika, te kada smo se osvrtali na njegov doprinos razvoju komparativnog fikha.

- Zaslužan za zapisivanje i kodifikaciju hanefijskog mezheba, što je uradio putem pisanja zahiru-r-rivajeta, prve fikhske enciklopedije u islamu, kako je već pojašnjavano.[123]

- Zaslužan je za širenje hanefijskog mezheba, kako preko položaja kadije u Rekki i Horasanu, tako i preko svojih hanefijskih učenika koji su djelovali u najmanje 16 mjesta širom Islamske države, od Egipta do Afganistana, o čemu smo već ranije govorili. Štaviše, tadašnji vrhovni kadija i njegov kolega Ebu Jusuf ga je i postavio kao kadiju u Rekki, ljetnjoj prijestolnici Abbasijske države, s ciljem širenja hanefijskog mezheba. Tako Muhammed ibn Semaa navodi: Razlog miješanja Muhammeda ibn Hasana sa sultanom jeste činjenica da je od Ebu Jusufa zatražen savjet o čovjeku koji će obnašati funkciju kadije u Rekki. Stoga im je odgovorio: „Ne znam vam čovjeka koji je podesan, osim Muhammeda ibn Hasana. Ako hoćete, zatražite da dođe iz Kufe[124].“ Tako su ga oni doveli. Kada je došao, prišao je Ebu Jusufu, pa ga je pitao: „Zašto si me doveo?“ Ebu Jusuf je odgovorio: „Tražili su od mene savjet u vezi kadije Rekke. Tako sam im ja ukazao na tebe, a time sam imao na umu da je doista Uzvišeni raširio ovo naše znanje po Kufi, Basri i cijelom Mašriku (istočni dio Islamske države). Stoga sam htio da ti budeš u dotičnoj pokrajini, kako bi Allah preko tebe raširio ovo naše znanje u njoj i drugim šamskim krajevima iza nje.“...[125]

- Postavio je temelje privrednog (ekonomskog) prava u islamu. Tako njegova knjiga Kitabu-l-kesb (Knjiga o privređivanju) predstavlja prvu knjigu napisanu u oblasti islamskog privrednog prava. Također, Šejbanijeva ekonomska misao je zastupljena i u drugim njegovim djelima, posebno knjigama iz Mebsuta koje govore o muamelatu (imovinskom pravu), kao npr. Kitab el-buju' ve es-selem (Knjiga o kupoprodajama i selemu), Kitab es-sarf (Knjiga o konverziji), Kitab el-idžarat (Knjiga o najmovima).[126]

- Smatra se utemeljiteljem islamskog međunarodnog prava (sijera), budući da je, između ostalog, napisao prve posebne knjige o sijeru: Es-Sijeru-l-kebir i Es-Sijeru-s-sagir. Štaviše, prema mišljenju određenih autora, drži se utemeljiteljem međunarodnog prava uopće, jer je sakupio i sistematizirao pravila islamskog međunarodnog prava 800 i više godina prije nego što je djelovao Hugo Grocije (Grotius[127], 1583-1645).[128] Stoga je Jozef fon Hamer (Joseph von Hammer, 1774-1856), glasoviti austrijski orijentalista, imenovao Šejbanija „muslimanskim Hugo Grocijem“.[129] U Oksfordskom priručniku historije međunarodnog prava (The Oxford Handbook of the History of International Law) Šejbani je nazvan „praocem međunarodnog prava (grandfather of international law)“[130] i njegova biografija je obrađena kao prva među 21 biografijom istaknutih historijskih ličnosti koje su dale doprinos razvoju međunarodnog prava. Šrilankanski pisac Kristofer Viramantri (Christopher Weeramantry, 1926-2017), inače sudija Međunarodnog suda pravde u Hagu (1991-2000) i jedno vrijeme potpredsjednik dotičnog suda (1997-2000), identificirao je Šejbanija kao autora najdetaljnijeg ranog djela iz međunarodnog prava, zaključivši da je Es-Sijer preteča razvoju modernog internacionalnog prava i da su Grocijeva djela o međunarodnom pravu možda pisana pod uticajem ranih islamskih učenjaka, uključujući djela Šejbanija na dotičnu temu.[131]

Također, imam Muhammed je obrađivao pravna pitanja iz sijera i u drugim svojim fikhskim djelima (Asl, El-Džamiu-l-kebir, El-Džamiu-s-sagir itd.)[132]

- Šejbani je prvi koji se bavio fikhskom naukom o sličnim i paralelnim propisima (ilm el-ešbah ve en-nezair), odnosno naukom o fikhskim (pravnim) finesama (ilm el-furuk el-fikhijje), što je vidiljivo iz njegovog opusa, pogotovo iz njegovih knjiga El-Asl, El-Džamiu-l-kebir i Hudždže ala ehli-l-Medine.[133]

- Bio je profesionalan, sposoban, mudar i, što je najvažnije, pravedan i hrabar kadija (šerijatski sudija).[134] Dovoljno je spomenuti sljedeća dva slučaja kao svjedočenje o njegovoj pravednosti i hrabrosti na dužnosti kadije. Oba slučaja su se desila dok je bio rekkanski kadija. Zbog prvog slučaja mu je čak jedno vrijeme bilo zabranjeno da sudi i izdaje fetve.

Prvi slučaj je vezan za jednog potomka h. Alije. Naime, Jahja el-Kamil ibn Abdullah el-Mahd ibn Hasan el-Musenna ibn Hasan ibn Alija (728-iza 798), čukununuk h. Alije i navrnunuk Muhammeda, a.s., je digao ustanak 176. godine po Hidžri (792. godine) u Dejlemu (planinska oblast u Gilanu (Džejlanu), zapadni Taberistan na sjeveru Irana) zbog nepravde.[135] Tadašnji halifa Harun er-Rešid je poslao svoga vezira El-Fadla ibn Jahju el-Bermekija sa ogromnom vojskom od 50 000 ljudi da uguši ustanak. Vezir El-Fadl je ponudio Jahji sigurnost (eman, zaštitu, dekret o zaštiti), ako se preda i pokori halifi. Jahja je pristao, ali pod uslovom da halifa svojeručno potpiše dekret o zaštiti. Harun er-Rešid je to prihvatio. Stoga je lično potpisao dekret o zaštiti, kojem su svjedoci bili kadije, fakihi (pravnici) i starješine (šejhovi) Hašimija (tj. ehli-bejta: Abbasije, Alevije, Džaferije i dr.). Onda je dekret o zaštiti poslao Jahji u Dejlem, zajedno sa poklonima i većim materijalnim iznosom. Tako je Jahja iz Dejlema otišao u Bagdad i poklonio se halifi. Halifa ga je toplo ugostio, sa svim počastima. Potom se Jahja vratio u rodnu Medinu. Historičari spominju da mu je imam Malik, inače njegov učitelj, u Medini potvrdio da je riječ o pravno važećem dekretu o zaštiti.

Tako je Jahja el-Kamil jedno vrijeme živio u Medini, najmanje šest godina, sve dok 798. godine nije preminuo vrhovni kadija Ebu Jusuf i na njegovo mjesto došao zloglasni Ebu-l-Buhturi Vehb ibn Vehb (?-815/16), Medinjanin, porijeklom iz Kurejša. Tada je halifa Er-Rešid odlučio da pogazi dekret o zaštiti, ali mu je trebala odluka o pravnom poništenju iz učenjačkih krugova. Stoga je u svojoj ljetnoj prijestolnici Rekki, u vrijeme kada je Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani obnašao funkciju kadije, sazvao sastanak najvećih ulemanskih autoriteta. Sastanku su, pored Šejbanije, prisustvovali, između ostalih, vrhovni kadija Ebu-l-Buhturi i Hasan ibn Zijad, Šejbanijev kolega i učenik Ebu Hanfe. Bio je prisutan i sam Jahja el-Kamil.

Sajmeri i drugi historičari navode detalje ovog događaja, onako kako ga Šejbani lično opisuje: Kada je Er-Rešid stigao u Rekku, došao sam, pa sam ušao kod njega, zajedno sa Hasanom ibn Zijadom el-Lu'luijem i Ebu-l-Buhturijom Vehbom ibn Vehbom. Tako nam je Er-Rešid izvadio dekret, o zaštiti, koji je napisao Jahji ibn Abdullahu ibn Hasanu. Stoga mi ga je dao, pa sam ga pročitao. Onda sam shvatio koji je razlog što smo mu došli. Tako sam upoređivao između toga da pokažem nešto što bi moglo prouzročiti da ja budem razlog da čovjek bude ubijen i toga da ga ne klevećem, iako znam da će mi to privući Rešidov gnjev. No, odabrao sam Allahovu naredbu i ahiretsku kuću, pa sam kazao: „Ovo je dekret o zaštiti koji je potvrđen, ne postoji pravna doskočica (hilet) kojim se može poništiti.“ Na to je Er-Rešid istrgao dokument iz mojih ruku i dao ga El-Lu'luiju. Tako ga je on pročitao i kazao rečenicu tako tiho da ne znam da li se čula ili se nije čula: „Ovo je dekret o zaštiti.“ Stoga je Er-Rešid istrgao dokument iz njegovih ruku i dao ga El-Buhturiju. Tako ga je on pročitao. Zatim je kazao: „Ja se ne uzdam u njega (tj. dekret o zaštiti), niti sam zadovoljan sa njim. Ovo je hrđav čovjek. Pobunio se i prolio krv muslimana. I uradio je i uradio... Stoga, on ne zaslužuje zaštitu.“ Potom je rukama dotakao svoje cipele. Tada sam ga vidio kako vadi nož i kako pismo (o zaštiti) reže na dvije polovine. Onda ga je dao slugi. Zatim se okrenuo Er-Rešidu, te kazao: „Ubij ga, a ja sam odgovoran za njegovu krv (tj. ubistvo).“

Šejbani dalje prenosi: Tako smo ustali sa sastanka. Došao mi je Rešidov glasnik sa porukom da ne izdajem nikome fetve, niti da presuđujem. To je potrajalo sve dok Ummu Džafer (tj. Zubejda, Rešidova žena) nije htjela da uvakufi izvjesni vakuf. Stoga mi je uputila pismo o tome, a ja sam joj objasnio da mi je zabranjeno da izdajem fetve. Na to je ona pričala sa Er-Rešidom, pa mi je dao dozvolu.

Šejbani dalje kazuje: Svi iz Rešidove porodice, a i ja, smo se čudili Ebu-l-Buhturiju, koji je bio sudija, kakvu je fetvu donio i kako je na sebe preuzeo krv (ubistvo) čovjeka muslimana. Onda, kako je nosio u svojim cipelama nož.

Šejbani dalje veli: Er-Rešid nije ubio Jahju tada. Naime, Jahja je umro u zatvoru nakon nekog vremena. Tačnije, Es-Sindi ibn Šahik, načelnik bagdadske policije, po naredbi Haruna er-Rešida, sproveo je Jahjaa u tamnicu bagdadskog zatvora, gdje je umro nepoznate godine. Musa ibn Abdullah ibn Musa, potomak h. Ebu Bekra, dodatno prenosi: Kada je Muhammed (eš-Šejbani) izašao, počeo je da plače. Mnogo je plakao. Stoga sam ga pitao: „O Ebu Abdullah, da li plačeš radi ove rane na glavi?“ Naime, Er-Rešid ga je gađao mastionicom, pa mu je načinio ranu na glavu i krv je potekla niz njegovo lice i odjeću. I još mu je kazao: „Odluku ovoga i sličnih njemu da se dignu na ustanak jačaju ti i tebi slični!“ Muhammed mi je odgovorio: „Ne, tako mi Allaha, ne plačem zbog toga, već plačem zbog moje slabosti.“ Pitao sam: „Koja je bila tvoja slabost, kad si doista zauzeo stav koji je plemenitiji od bilo kojeg stava na licu zemlje?“ Na to je on odgovorio: „Kada je Ebu-l-Buhturi kazao što je kazao, trebalo je da kažem: „Odakle ti izvor za takve riječi?“, kako bih iznio argument protiv njega koji pobija ono što je on kazao.“[136]

Drugi slučaj koji potvrđuje Šejbanijevu kadijsku hrabrost i pravdu se desio 184. godine po Hidžri (800. godine), kada je spasio imama Šafiju od pogubljenja. Naime, Šafija je te godine obavljao određene administrativne poslove u Nedžranu (pokrajina u današnjoj jug. zap. S. Arabiji, na granici sa Jemenom). No, namjesnik Jemena ga je kod halife Haruna er-Rešida nepravedno optužio za zavjeru protiv Abbasijske države. Stoga je Šafija, zajedno sa devet Alevija (pripadnika h. Alijine porodice), koji su isto optuženi za zavjeru, sproveden u Bagdad. Međutim, halifa se nalazio u Rekki, ljetnoj abbasijskoj rezidenciji, te su oni iz Bagdada prebačeni u Rekku. Tako su uvedeni na prijem kod halife. U prisustvu halife je bio i Muhammed eš-Šejbani, tadašnji rekkanski kadija. Er-Rešid je počeo raspravljati prvo sa ovih devet članova h. Alijine porodice, jednim po jednim. Kako je sa kojim od njih završio raspravu, tako je naređivao krvnicima da ga pogube. Na kraju ih je likvidirao svih devet.

Onda je došao red na Šafiju. Halifa mu se obratio, između ostalog, sljedećim riječima: Ti si se digao protiv nas i smatraš da ja nisam za halife. Šafija je negirao optužbe, objasnivši da je nepravedno optužen, da se inače bavi naukom i fikhom, te da kadija Muhammed ibn Hasan to zna. Stoga je Er-Rešid pitao Šejbanija: O Muhammede, da li je ovo što dotični govori tako kako govori? Šejbani je odgovorio: Naravno. On u nauci zauzima visoko mjesto i nema veze sa stvarima za koje je optužen. Stoga je halifa kazao: Onda ga uzmi dok ne razmotrim njegov slučaj. Na to ga je Šejbani uzeo. Tako je Šafija zbog Šejbanijevih hrabrih i istinitih riječi spašen pogubljenja.[137]

- Sekundarne fikhske propise je obrađivao u skladu sa pravilima arapskog jezika.[138]

Autor: Jusuf Džafić

Odlomak iz knjige Asar

[1] Vidi detaljnije o Muhammedu Šejbaniju: Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, Dar Sadir, Bejrut, 1968, sv. 7, str. 336-337; Ed-Dineveri, Ibn Kutejbe, El-Mearif, El-Hej'e el-misrijje el-amme li el-kutub, Kairo, 1992, str. 500; Ibn Džerir et-Taberi, Tarih er-rusul ve el-muluk, Dar Et-Turas, Bejrut, 1967, sv. 8, str. 247; Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, Alem el-kutub, Bejrut, 1985, str. 125-134; El-Bejheki, Menakib eš-Šafi'i, Mektebe Dar Et-Turas, Kairo, 1970, sv. 1, str. 28, 101-105 (passim), 105-178, 178-200 (passim), 246, 334, 399, 530, 539-540, sv. 2, str. 12, 65, 83, 86, 120, 131, 150, 245-246; Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, str. 174-175; El-Hatib, Tarih Bagdad, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1996/97, sv. 2, str. 169-178; Eš-Širazi, Tabekat el-fukaha', Dar Er-Raid el-arebijj, Bejrut, 1970, str. 135-136; Jahja ibn Ibrahim es-Selmasi, Menazil el-eimme el-erbea: Ebi Hanife ve Malik ve Eš-Šafi' ve Ahmed, Mektebe El-Melik Fehd el-vetanijje, Rijad, 2002, str. 178-179; Es-Sem'ani, El-Ensab, Daire El-Mearif el-usmanijje, Hajdarabad, 1962, sv. 8, str. 200-204; Ibn Asakir, Tarih Dimešk, Dar El-Fikr, Bejrut, 1995, sv. 13, str. 346-347, sv. 54, str. 448; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1992, sv. 9, str. 173-176; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, Dar Er-Risale el-alemijje, Damask, 2013, sv. 13, str. 130-133; Ibn el-Esir, El-Lubab fi tehzib el-ensab, Dar Sadir, Bejrut, sv. 2, str. 219; Ibn es-Sai, Ed-Durr es-semin fi esma' el-musannifin, Dar El-Garb el-islamijj, Tunis, 2009, str. 159-161; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, sv. 1, str. 80-82; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, Dar Sadir, Bejrut, 1994, sv. 4, str. 184-185; Ebu el-Fida', El-Muhtesar fi ahbar el-bešer, El-Matbea el-Husejnijje el-misrijje, Kairo, sv. 2, str. 18; Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, Ledžne ihja' el-mearif en-nu'manijje, Hajderabad, 1987/88, str. 77-95; Id., Tarih el-islam, sv. 4, str. 954-957; Id., Sijer e'lam en-nubela', Muessese er-Risale, Bejrut, 1985, sv. 9, str. 134-136; Id., El-Iber fi haber men gaber, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, sv. 1, str. 234; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, Dar Ihja' et-turas el-arebijj, Bejrut, 2000, sv. 2, str. 247-248; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1997, sv. 1, str. 325-326; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, Dar El-Fikr, Bejrut, 1986, sv. 10, str. 203; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, Mir Muhammed Kutubhane, Karači, sv. 1, str. 527-530, sv. 2, str. 42-44, 526-529; Ibn Hadžer, El-Isar bi ma'rife ruvat el-asar, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1992/93, str. 162-163; Id., Lisan el-mizan, Dar El-Bešair el-islamijje, Bejrut, 2002, sv. 7, str. 60-63; Id., Ta'džil el-menfea bi zevaid ridžal el-eimme el-erbea, Dar El-Bešair el-islamijje, Bejrut, 1996, sv. 2, str. 174-177; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 2006, sv. 3, str. 540-541; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, Dar El-Kutub el-misrijje, Kairo, sv. 2, str. 130-131; Ibn Kutlubuga, Tadž et-teradžim, Dar El-Kalem, Damask, 1992, str. 237-240; El-Ulejmi, El-Tarih el-mu'teber fi enba' men gaber, Dar En-Nevadir, Damask, 2011, sv. 3, str. 149-150; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, Dar El-Minhadž, Džidda, 2008, sv. 2, str. 305-306; Ibn en-Nedim, El-Fihrist, Dar El-Ma'rife, Bejrut, 1997, str. 253-254; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, IRCICA, Istanbul, 2010, sv. 3, str. 123; Id., Kešf ez-zunun an esamijj el-kutub ve el-funun, Mektebe El-Musenna, Bagdad, 1941, reprint Dar Ihja' et-turas el-arebijj, sv. 1, str. 21, 81, 227, 563, 569, 581, 631, 911, sv. 2, str. 962, 1013-1014, 1378, 1384, 1424, 1452, 1525, 1581, 1667, 1669, 1680, 1908, 1980; Ismail-paša el-Bagdadi, Idah el-meknun fi ez-zejl ala Kešf ez-zunun, Dar El-Ihja' et-turas el-arebijj, Bejrut, sv. 3, str. 115; Id., Hedijje el-arifin, Tubia bi inaje Vekale el-mearif el-dželile fi metbeatiha El-Behijje, 1951, reprint Dar El-Ihja' et-turas el-arebijj, Bejrut, sv. 1, str. 2, sv. 2, str. 8; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, Dar Ibn Kesir, Damask-Bejrut, 1986, sv. 2, str. 407-412; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, Dar Es-Seade, Kairo, 1906, str. 163; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, Vizare el-evkaf ve eš-šuun el-islamijje, Doha, 2007, str. 93; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, Dar El-Kitab el-arebijj, Bejrut, 1981, str. 419-439; Ez-Zirikli, El-E'alam, Dar El-Ilm li el-melajin, Bejrut, 2002, sv. 6, str. 80; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, Mektebe El-Musenna, Bagdad, reprint Dar Ihja’ et-turas el-arebijj, Bejrut, sv. 9, str. 207-208; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, Dar El-Ihja' et-turas el-arebijj, Bejrut, 1952, sv. 7, str. 227; Ibn Mende, Feth el-bab fi el-kuna ve el-elkab, Mektebe El-Kevser, Rijad, 1996, str. 500; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, El-Mektebe El-Ezherijje li et-turas, Kairo, 1998; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, Dar Es-Sekafe, Doha, 1987; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, Dar El-Kalem, Damask-Bejrut, 1994; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, El-Medželle el-arebijje, Rijad, 2017; Mehmet Boynukalın, Mukaddime et-tahkik, u: Muhammed eš-Šejbani, El-Asl, Dar Ibn Hazm, Bejrut, 2012, sv. 1, str. 7-313; Mashood Baderin, Muhammad Al-Shaybani, The Oxford Handbook of the History of International Law, Oxford University Press, Oxford, 2012, str. 1081-1085; Mehmet Özşenel, ŞEYBANİ, Muhammed b. Hasan, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Istanbul, 2010, sv. 39, str. 38-43; Zafar Ishaq Ansari, The Early Development of Islamic Fiqh in Kufah with Special Reference to the Works of Abu Yusuf and Shaybani, doktorska teza, odbranjena na: McGill University, Montreal, 1966; Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Oxford University Press, London, 1975, str. 294-301 (passim), 306-310.

[2] Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 4; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 23; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 23; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 73-74; Mehmet Boynukalın, Mukaddime et-tahkik, u: Muhammed eš-Šejbani, El-Asl, sv. 1, str. 13.

[3] Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, sv. 7, str. 336; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 7, str. 227; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 169; Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 8, str. 200; Ibn Asakir, Tarih Dimešk, sv. 13, str. 346; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 173; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 130; Ebu el-Fida', El-Muhtesar fi ahbar el-bešer, sv. 2, str. 18; Ibn el-Esir, El-Lubab fi tehzib el-ensab, sv. 2, str. 219; Ibn es-Sai, Ed-Durr es-semin fi esma' el-musannifin, str. 159-160; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 80; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 4, str. 184, 185; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 954; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 9, str. 134; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 2, str. 247; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 325-326; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 203; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 527, sv. 2, str. 42; Ibn Hadžer, El-Isar bi ma'rife ruvat el-asar, str. 163; Id., Lisan el-mizan, sv. 7, str. 61; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 3, str. 540; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 130; Ibn Kutlubuga, Tadž et-teradžim, str. 237; El-Ulejmi, El-Tarih el-mu'teber fi enba' men gaber, sv. 3, str. 149-150; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 305; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 409; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 3, str. 123; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 163; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, str. 93; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 419, 420; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 5; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 6, str. 80; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, sv. 9, str. 207; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 4.

[4] Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', str. 174; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 4, str. 185; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 2, str. 248; El-Ulejmi, El-Tarih el-mu'teber fi enba' men gaber, sv. 3, str. 149-150; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 409; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, str. 93; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, sv. 9, str. 207; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 5.

[5] Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', str. 174; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 4, str. 185; El-Ulejmi, El-Tarih el-mu'teber fi enba' men gaber, sv. 3, str. 149-150; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 409; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 6, str. 80.

[6] Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, sv. 7, str. 336; Ibn Mende, Feth el-bab fi el-kuna ve el-elkab, str. 500; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 169; Jahja ibn Ibrahim es-Selmasi, Menazil el-eimme el-erbea: Ebi Hanife ve Malik ve Eš-Šafi' ve Ahmed, str. 178; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 81; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 955; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 9, str. 135; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 3, str. 540; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 420; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 4.

[7] Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 419; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 4; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 24-25; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 72; Mehmet Boynukalın, Mukaddime et-tahkik, u: Muhammed eš-Šejbani, El-Asl, sv. 1, str. 14.

[8] Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 5.

[9] El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 14, str. 156; Ibn Asakir, Tarih Dimešk, sv. 25, str. 143; El-Kifti, Inbah er-ruvat ala enbah en-nuhat, Dar El-Fikr el-arebijj, Kairo, Muessese El-Kutub es-sekafijje, Bejrut, 1982, sv. 4, str. 19; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 10, str. 180; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 1, str. 326, sv. 2, str. 31;Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 4, str. 185; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 2, str. 248; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 325, 326; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 261; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 305, 392; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 412; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, str. 93.

[10] El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 42; Ibn Kutlubuga, Tadž et-teradžim, str. 237.

[11] Ez-Zejlei, Tebjin el-hakaik šerh Kenz ed-dekaik, El-Matbea el-kubra el-emirijje, Kairo, 1895, reprint Dar El-Kitab el-islamijj, Kairo, sv. 4, str. 148; El-Ajni, El-Binaje šerh El-Hidaje, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 2000, sv. 8, str. 423; Ibn el-Humam, Feth El-Kadir šerh El-Hidaje, Dar El-Fikr, Bejrut, sv. 7, str. 167.

[12] Ibn el-Humam, Feth El-Kadir šerh El-Hidaje, sv. 7, str. 385; Zejnuddin Ibn Nudžejm, El-Bahr er-raik šerh Kenz ed-dekaik, Dar El-Kitab el-islamijj, Kairo, sv. 7, str. 70-71; Ibn Abidin, El-Hašije, Dar El-Fikr, Bejrut, 1992, sv. 5, str. 468.

[13] Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 7.

[14] El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 528; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 428; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 6; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 27; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 78-79.

[15] Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 1, str. 4; El-Bejheki, Menakib eš-Šafi'i, sv. 1, str. 183; Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', str. 25; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 170; El-Kadi Ijad, Tertib el-medarik ve takrib el-mesalik, Matbea Fedale el-Muhammedijje, Rabat, 1965-1983, sv. 1, str. 171; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 81; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 955; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 8, str. 75, sv. 9, str. 135; Id., Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 84-85; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 42; Ibn Hadžer, Lisan el-mizan, sv. 7, str. 60; Id., Ta'džil el-menfea bi zevaid ridžal el-eimme el-erbea, sv. 2, str. 175; Id., El-Isar bi ma'rife ruvat el-asar, str. 163; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 3, str. 540; Ibn Kutlubuga, Tadž et-teradžim, str. 237; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 163; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 433.

[16] Radi se o vrijednosti 3000 dinara-zlatnika, 150 nisaba zekata, preko 1,2 miliona KM, odnosno vrijednost 6 hiljada ovaca.

[17] Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 129; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 170; Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 8, str. 201; Ibn Asakir, Tarih Dimešk, sv. 13, str. 346; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 174; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 130; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 81; Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 86; Id., Tarih el-islam, sv. 4, str. 955; Id., El-Iber fi haber men gaber, sv. 1, str. 234; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 2, str. 248; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 326; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 529; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 305; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 408.

[18] Termin ehli-bejt jezički označava porodicu, obitelj, a u islamskoj terminologiji se upotrebljava za porodicu Allahovog poslanika Muhammeda, a.s. Vidi o ehli-bejtu: Jusuf Džafić, Allahov poslanik i njegova porodica (ehli-bejt), MIZ Tuzla, Tuzla, 2018; Mina Valjevac, Ehli-bejt - Poslanikova časna porodica, El Kelimeh, Novi Pazar, 2014; Id., Kućna porodica (Ehli-bejt) Allahova poslanika (s): Most koji nas spaja, Dobra knjiga, Sarajevo, 2019.

[19] Inače, pri klasificiranju Šejbanijevih šejhova po gradovima nismo se vodili njihovim mjestima rođenja, pa ni nekim mjestima djelovanja, već onim mjestima djelovanja, gdje je Šejbani uglavnom, odnosno najvjerovatnije prisustvovao njihovim halkama.

[20] Ma verae-n-Nehr, u prijevodu „zemlja iza Rijeke“, bukvalno „što je iza Rijeke“, je arapski naziv za povijesnu oblast Transoksanija (Transoksijana). Transoksanija se nalazila iza rijeke Amu Darje, tačnije između dvije rijeke Amu Darje (Džejhun) i Sir Darje (Sejhun).

[21] Vidi dotična poglavlja: El-Bejheki, Menakib eš-Šafi'i, sv. 1, str. 101-105 (passim), 105-178, 178-200 (passim).

[22] Ponedjeljak koji pada sredinom džumade-l-ahira 189. godine po Hidžri odgovara 16. džumade-l-ahiru, a ne 14. Inače, greška u datumu od par dana, u ovom slučaju dva dana, u lokalnim hidžretskim (lunarnim) kalendarima ne predstavlja ništa čudno. Naime, u povijesti se početak hidžretskog mjeseca uglavnom utvrđivao posmatranjem mlađaka golim okom. Dakle, tamo gdje unaprijed nije bio izrađivan godišnji takvim-kalendar zasnovan na astronomskim proračunima, ljudske greške su se često dešavale.

[23] Tako je dotični datum smrti naveden u knjizi Ursnama, čiji se rukopis čuva u biblioteci Seidijja u Hajderabadu u Dekanu (jug Indije). Vidi detaljnije o raspravi oko ovog datuma: Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 92-93.

[24] Ibn el-Esir, El-Kamil fi et-tarih, Dar El-Kitab el-arebijj, Bejrut, 1997, sv. 9, str. 268.

[25] Ibn Asakir, Tarih Dimešk, sv. 9, str. 23-24; Ibn el-Dževzi, Sibt, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 18, str. 481; Ibn el-Adim, Bugje et-taleb fi tarih Haleb, Dar El-Fikr, Bejrut, sv. 4, str. 1713-1714; Ibn Menzur, Muhtesar Tarih Dimešk, Dar El-Fikr, Damask, 1984, sv. 4, str. 369-370; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 9, str. 94; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 156-157.

[26] Ibn Asakir, Tarih Dimešk, sv. 9, str. 23-24; Ibn el-Adim, Bugje et-taleb fi tarih Haleb, sv. 4, str. 1713-1714; Ibn Menzur, Muhtesar Tarih Dimešk, sv. 4, str. 369-370; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 156-157.

[27] Ibn el-Esir, El-Kamil fi et-tarih, sv. 9, str. 268.

[28] Muhammed Hamidullah, Ölümünün 1200’üncü Yıldönümünde Şarlman’ın Muasırı: İmâm Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî, prevod: Yusuf Ziya Kavakcı, İslâm Medeniyeti, II/20, Istanbul 1969, str. 7.

[29] Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 956-957; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 9, str. 136; Id., Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 94; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 528; Eš-Širazi, Tabekat el-fukaha', str. 138; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 421-422; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 72-73.

[30] Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 133; Eš-Širazi, Tabekat el-fukaha', str. 136; Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 8, str. 203; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 175; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 132; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 4, str. 185; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 82; Ez-Zehebi, El-Iber fi haber men gaber, sv. 1, str. 234; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 326; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 203; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 44, 527; Ibn Hadžer, El-Isar bi ma'rife ruvat el-asar, str. 163; Id., Lisan el-mizan, sv. 7, str. 62; Id., Ta'džil el-menfea bi zevaid ridžal el-eimme el-erbea, sv. 2, str. 177; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 130, 131; Ibn Kutlubuga, Tadž et-teradžim, str. 238; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 305, 392; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 407-408; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 421; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 72.

[31] Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 955, sv. 5, str. 146; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 9, str. 135, sv. 10, str. 14; Id., Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 80, 81; Id., El-Iber fi haber men gaber, sv. 1, str. 234; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 2, str. 247; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 172, 173; El-Bejheki, Menakib eš-Šafi'i, sv. 1, str. 162; Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 128; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 174; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 131; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 528; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 326; El-Makrizi, El-Mukaffa el-kebir, Dar El-Garb el-islamijj, Bejrut, 2006, sv. 5, str. 184; Ibn Hadžer, Lisan el-mizan, sv. 7, str. 61; Id., Ta'džil el-menfea bi zevaid ridžal el-eimme el-erbea, sv. 2, str. 176; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 3, str. 540; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 131; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 408, 410; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, str. 93; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 430; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 56, 57.

[32] Ibn Asakir, Tarih Dimešk, sv. 51, str. 296; Ibn Menzur, Muhtesar Tarih Dimešk, sv. 21, str. 367; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 5, str. 152; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 10, str. 14; Makrizi, El-Mukaffa el-kebir, sv. 5, str. 184; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 21.

[33] El-Bejheki, Menakib eš-Šafi'i, sv. 1, str. 162; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 430.

[34] Radi se o vrijednosti 600 dirhema-srebrenjaka, 3 nisaba zekata, preko 24 hiljade KM, odnosno vrijednost 120 ovaca.

[35] Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 956, sv. 5, str. 146; Id., Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 81; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 10, str. 15; El-Bejheki, Menakib eš-Šafi'i, sv. 1, str. 163; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 174; Ibn Asakir, Tarih Dimešk, sv. 51, str. 297; El-Makrizi, El-Mukaffa el-kebir, sv. 5, str. 184.

[36] El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 173; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 23, 57.

[37] El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 528; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 423; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 23, 57.

[38] Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 128; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 131; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 410; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 430; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 56, 57.

[39] Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 423; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 58.

[40] El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 172; Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 8, str. 202; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 174; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 131; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 81; Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 87; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 326; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 203; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 410; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 3, str. 123; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, str. 93; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 57.

[41] Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 427.

[42] Ibid., str. 427-428.

[43] El-Bejheki, Menakib eš-Šafi'i, sv. 1, str. 161; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 422.

[44] El-Bejheki, Menakib eš-Šafi'i, sv. 1, str. 161.

[45] El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 173; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 430; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 57.

[46] Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 424.

[47] Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 8, str. 202; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 81; Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 80; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 203; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 43; Ibn Hadžer, Lisan el-mizan, sv. 7, str. 61; Id., Ta'džil el-menfea bi zevaid ridžal el-eimme el-erbea, sv. 2, str. 175; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 3, str. 540; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 410; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 3, str. 123; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 56.

[48] Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 410; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 56.

[49] Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 410; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 14.

[50] En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 81; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 172; Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 129; Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', str. 174; Jahja ibn Ibrahim es-Selmasi, Menazil el-eimme el-erbea: Ebi Hanife ve Malik ve Eš-Šafi' ve Ahmed, str. 179; Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 8, str. 202; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 174; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 131; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 4, str. 184; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 203; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 43.

[51] Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 81; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 410; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 23, 56.

[52] Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 423.

[53] Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 87; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 57.

[54] Idžtihad je intelektualno-pravno pregalaštvo, tj. ulaganje krajnjeg intelektualno-pravnog napora pri rješavanju pravnih pitanja na osnovu izvora Šerijata, koristeći se pravno utemeljenom metodologijom.

[55] Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 6.

[56] Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 56; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 29.

[57] Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 37, 58.

[58] Ibid., str. 36, 58.

[59] Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 128; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 172; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 81; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 955; Id., Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 80; Id., El-Iber fi haber men gaber, sv. 1, str. 234; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 43; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 131; Ibn Kutlubuga, Tadž et-teradžim, str. 237; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 408; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 163; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 430; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 58.

[60] Radi se o vrijednosti 1000 dinara-zlatnika, 50 nisaba zekata, preko 400 hiljada KM, odnosno vrijednost 2 hiljade ovaca.

[61] Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 426; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 58.

[62] Ebu Bekr el-Maliki, Rijad en-nufus fi tabekat ulema' el-Kajrevan ve Ifrikijja, Dar El-Garb el-islamijj, Bejrut, 1994, sv. 1, str. 260-261.

[63] Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 129; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 172; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 81; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 955; Id., Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 81; Ibn Hadžer, Lisan el-mizan, sv. 7, str. 61; Id., Ta'džil el-menfea bi zevaid ridžal el-eimme el-erbea, sv. 2, str. 176; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 3, str. 540; Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 87-88; Id., Tarih el-islam, sv. 4, str. 956; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 58.

[64] Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 129; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 174; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 175; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 131; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 82; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 955; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 9, str. 136; Id., Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 86; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 203; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 43; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 131; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 163; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 433; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 50.

[65] Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 8, str. 204; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 50.

[66] El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 3, str. 225; Ibn Asakir, Tarih Dimešk, Dar El-Fikr, Bejrut, 1995, sv. 54, str. 448; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 52.

[67] Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 8, str. 204.

[68] Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 429-430.

[69] Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 125; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 426.

[70] El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 44; Ibn Kutlubuga, Tadž et-teradžim, str. 238.

[71] Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 955; Id., Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 80; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 58.

[72] Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 133; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 956; Id., Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 94; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 59; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 59.

[73] Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 82; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 7.

[74] Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 956; Id., Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 94; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 59.

[75] Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 435-436; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 59.

[76] Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 130; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 173; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 174; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 131; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 82; Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 86; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 203; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 7.

[77] Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 7.

[78] Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 426.

[79] Ibid., str. 425.

[80] Radi se o vrijednosti 10 dinara-zlatnika, pola nisaba zekata, preko 4000 KM, odnosno vrijednost 20 ovaca.

[81] Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 128; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 410; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 426.

[82] Radi se o vrijednosti 500 srebrenjaka-dirhema, 2,5 nisaba zekata, preko 20 000 KM, odnosno vrijednost 100 ovaca.

[83] Radi se o vrijednosti 5 dinara-zlatnika, četvrtina nisaba, preko 2000 KM, odnosno vrijednost 10 ovaca.

[84] Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 5, str. 146; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 10, str. 14; Ibn Asakir, Tarih Dimešk, sv. 51, str. 296; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 43-44; El-Makrizi, El-Mukaffa el-kebir, sv. 5, str. 184; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 21.

[85] Radi se o vrijednosti 800 srebrenjaka-dirhema, 4 nisaba zekata, preko 32 000 KM, odnosno vrijednost 160 ovaca.

[86] Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 15.

[87] Ovdje je imam Šejbani nazvao Poslanika, a.s., amidžićem, tj. sinom amidže Haruna er-Rešida, jer je h. Abdullah ibn Abdulmuttalib, Vjerovjesnikov otac, amidža h. Abdullaha ibn Abbasa, čiji je Harun er-Rešid navrnunuk. Naime, Harun er-Rešid je Abbasija - pripadnik porodice h. Abbasa, Vjerovjesnikovog amidže. Njegovo rodoslovlje do h. Abbasa glasi: Harun er-Rešid ibn Muhammed el-Mehdi ibn Ebu Džafer el-Mensur ibn Muhammed ibn Alija es-Sedždžad ibn Abdullah ibn Abbas.

[88] Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 125-126; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 170-171; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 433-434; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 43-44; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 97-98; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 89-91; Mehmet Boynukalın, Mukaddime et-tahkik, u: Muhammed eš-Šejbani, El-Asl, sv. 1, str. 24-25.

[89] Ez-Zehebi, El-Iber fi haber men gaber, sv. 1, str. 234.

[90] Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 130.

[91] Mudžtehid je osoba koja ulaže idžtihad, tj. poznavalac šerijatskog prava koji je svojim znanjem sposoban da rješava pravna pitanja na osnovu izvora Šerijata (Kur'an, Sunnet, idžma', kijas, urf, istihasan itd.), koristeći se pravno utemeljenom metodologijom.

[92] Apsolutni mudžtehid je poznavalac šerijatskog prava koji je svojim znanjem bio sposoban da formira posebnu pravnu školu (mezheb), tj. da se u razdoblju nastanka mezheba (II-IV stoljeće) samostalno bavi usulima (primarnim propisima).

[93] Šihabuddin el-Merdžani, Nazure el-hakk, Dar El-Feth, Amman, Daru'l-Hikme, Istanbul, 2012, str. 189.

[94] Ibn Tejmijje, Medžmu' el-fetava, Medžme' el-melik Fehd li tibaa el-Mushaf eš-šerif, Medina, 1995, sv. 20, str. 332.

[95] Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, El-Mektebe El-Ezherijje li et-turas, Kairo, 2002, str. 59-60.

[96] Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 82.

[97] Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 175-222.

[98] Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 287-301.

[99] Mehmet Boynukalın, Mukaddime et-tahkik, u: Muhammed eš-Šejbani, El-Asl, sv. 1, str. 299.

[100] Ebu Bekr el-Maliki, Rijad en-nufus fi tabekat ulema' el-Kajrevan ve Ifrikijja, sv. 1, str. 256; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 14.

[101] Murdžije su muslimanska sekta koja, između ostalog, smatra da su svi grijesi mali, te da počinitelj teških grijeha ne prestaje biti vjernik, ukoliko srcem vjeruje i potvrđuje jezikom. Naime, murdžizam predstavlja muslimanski kvijetizam.

[102] Džehmije su muslimanska sekta koja, poput džebrija (muslimanskih fatalista), negira slobodnu ljudsku volju, te, poput murdžija (muslimanskih kvijetista), smatra da su svi grijesi mali i da počinitelj teških grijeha ne prestaje biti vjernik. Pored toga, džehmije negiraju svako Allahovo svojstvo za koje oni smatraju da sliči svojstvima stvorenja. Tako negiraju ilm-znanje, sem'-sluh, besar-vid, iradet-volju, kelam-govor, a ne negiraju hajat-život, kudret-moć, tekvin-stvaranje, vudžud-postojanje, vahdanijjet-jednoću, kidem-oduvječnost, beka-zauvječnost, muhalefetun li-l-havadisi-nesličnost/nepodudarnost sa stvorenjima, kijamun bi-nefsihi-samoopstojnost. Utemeljitelj sekte je Džehm ibn Safvan (696-745), Perzijanac i tabi-tabiin iz Horasana.

[103] Vidi za detaljnije o dotičnim negativnim kritikama: Jahja ibn Mein, Et-Tarih - rivaje Ed-Duri, Mekrez El-Buhus el-islamijje ve ihja et-turas el-islamijj, Mekka, 1979, sv. 3, str. 364; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 7, str. 227; Ibn Hibban, El-Medžruhin, Dar El-Va'j, Halep, 1976, sv. 2, str. 275-276; Ibn Adijj, El-Kamil fi duafa' er-ridžal, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1997, sv. 7, str. 376-377; Ibn Šahin, Tarih esma' ed-duafa' ve el-kezzabin, dr. Kaškari, 1989, str. 163; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 175-177; Ibn el-Dževzi, Ed-Duafa' ve el-metrukin, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1986, sv. 3, str. 50; Ibn Hadžer, Lisan el-mizan, sv. 7, str. 60-61; Id., Ta'džil el-menfea bi zevaid ridžal el-eimme el-erbea, sv. 2, str. 173-177; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 3, str. 540-541; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 22-40 (passim), 51-54 (passim), 60-62; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 122-125, 136-139, 281-286; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 241; Mehmet Boynukalın, Mukaddime et-tahkik, u: Muhammed eš-Šejbani, El-Asl, sv. 1, str. 26-27, 29-31.

[104] Naime, ne treba zanemariti sljedeće činjenice: da je hanefijski mezheb najstariji mezheb, da predstavlja najrašireniji, najraznolikiji i najmnogoljudniji mezheb od samog nastanka do danas, da je bio zvanični mezheb Hilafeta preko 1100 godina, i to od vremena halife Haruna er-Rešida (786-809) do ukidanja Hilafeta 1924. godine, te da je također bio zvanični mezheb većine moćnih muslimanskih država kroz povijest: Abbasijska država, Seldžučka država, Zenkijska država, Mogulska država, Osmanska država itd. Dotične činjenice su sigurno glavni razlog zašto su ekstremne antihanefije, posebno pripadnici ekstremnih muslimanskih sljedbi (mušebbihe, haševije, šiije, mutezilije, haridžije itd.), izmišljali optužbe na račun hanefija, koje su se dalje nekritički širile u raznoraznim krugovima fanatičnih hanefijskih protivnika.

[105] Naime, Sadeka ibn Eban (?-784), otac Isaa ibn Ebana, je bio poznata javna ličnost, pošto je bio pisar divana (dvorske kancelarije) u doba halifa Ebu Džafera el-Mensura (754-775) i Muhammeda el-Mehdija (775-785).

[106] Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 132; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 11, str. 158-159; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 151; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 430-431; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 49.

[107] Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 149; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 11, str. 159; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 2, str. 44; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 151.

[108] Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 54.

[109] Abdulaziz el-Buhari, Kešf el-esrar šerh Usul el-Bezdevi, Dar El-Kitab el-islamijj, Kairo, sv. 1, str. 17-18.

[110] Ibn Hadžer el-Hejtemi, El-Hajrat el-hisan fi menakib El-Imam el-A'zam Ebi Hanife en-Nu'man, Matbea Es-Seade, Kairo, 1906, glava 38, str. 77; Ibn Abdulberr, El-Istigna' fi ma'rife el-mešhurin men hamele el-ilm bi el-kuna, Dar Ibn Tejmijje, Rijad, 1985, sv. 1, str. 573; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 241.

[111] Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 60.

[112] Vidi općenito o Šejbanijevim naučnim sposobnostima: Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 44-50 (passim), 56-62 (passim); Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 71-100; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 150-171; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 134-135, 189-306; Mehmet Boynukalın, Mukaddime et-tahkik, u: Muhammed eš-Šejbani, El-Asl, sv. 1, str. 176-292; Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, str. 294-301 (passim), 306-310.

[113] Mudžtehid unutar mezheba je poznavalac šerijatskog prava koji je svojim znanjem bio sposoban da dalje razvija mezheb svoga učitelja, tj. da se u razdoblju nastanka mezheba (II-IV stoljeće) bavi furuima (sekundarnim propisima) unutar učiteljevog mezheba.

[114] Vidi detaljnije o Šejbanijevom idžtihadu: Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 44-50 (passim); Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 72-100; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 172-222; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 266, 287-301, 373-375; Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, str. 294-301 (passim), 306-310.

[115] Ibn Rušd el-Džedd, El-Mukaddimat el-mumehhidat, Dar El-Garb el-islamijj, Bejrut, 1988, sv. 1, str. 44-45.

[116] Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 52.

[117] El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 14, str. 261; Ibn el-Dževzi, Menakib El-Imam Ahmed, Dar Hedžr, Kairo, 1988/89, str. 26.

[118] Vidi detaljnije o Šejbanijevom uticaju na razvoj drugih mezheba: Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 3, 14-35, 50-53, 62; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 83-91; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 150-151; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 124-127, 355-359, 369-372; Mehmet Boynukalın, Mukaddime et-tahkik, u: Muhammed eš-Šejbani, El-Asl, sv. 1, str. 41-43, 45.

[119] Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 90.

[120] Vidi detaljnije o Šejbanijevom uticaju na razvoj komparativnog fikha: Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 90-91; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 359, 366-372.

[121] Ovdje se pod Muhtesarom misli na Es-Sijeru-l-kebir ili Es-Sijeru-s-sagir.

[122] Ibn Tejmijje, Medžmu' el-fetava, sv. 4, str. 450-451.

[123] Vidi o Šejbanijevoj zasluzi za zapisivanje hanefijskog mezheba: Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 62-72; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 52-70; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 92-149; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 144-188, 189-266, 272-278, 296, 351-355.

[124] Ovdje je očito riječ o grešci, pa je umjesto Bagdada navedena Kufa, budući da je imam Muhammed prije postavljenja na kadijsku službu u Rekki živio već u Bagdadu.

[125] Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 87-88; Id., Tarih el-islam, sv. 4, str. 956; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 437-438; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 37-38.

[126] Vidi detaljnije o Šejbanijevom uticaju na nastanak islamskog privrednog prava: Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 103-119; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 169-170; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 176-177, 179-180.

[127] Hugo Grocije (lat. Grotius, holandski Groot) je novovjekovni holandski filozof koji se na Zapadu smatra ocem međunarodnog prava.

[128] Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 343; Mashood Baderin, Muhammad Al-Shaybani, The Oxford Handbook of the History of International Law, str. 1081.

[129] Mashood Baderin, Muhammad Al-Shaybani, The Oxford Handbook of the History of International Law, str. 1081.

[130] Ibid., str. 1082.

[131] Christopher Weeramantry, Islamic Jurisprudence: An International Perspective, MacMillan Press, Hampshire-London 1988, str. 132.

[132] Vidi detaljnije o Šejbanijevom uticaju na nastanak sijera: Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 123-142; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 171; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 157-159, 325-326, 330-336 (passim), 340-345, 359-366; Mashood Baderin, Muhammad Al-Shaybani, The Oxford Handbook of the History of International Law, str. 1081-1085; Grupa autora, El-Kanun ed-devlijj el-islamijj fi dav' kitabat ve idžtihadat el-Imam El-Evzai' ve el-Imam Eš-Šejbani, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 2011; Osman ibn Džum'a Dumejrijje, El-Muahedat ed-devlijje fi fikh el-imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, Da've el-Hakk, Rabat, 1997, br. 177.

[133] Vidi detaljnije o Šejbanijevom uticaju na nastanak nauke o fikhskim finesama: Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 152-164.

[134] Vidi detaljnije o Šejbanijevom kadiluku: Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 40-44; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 90-100; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 229-232; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 86-91.

[135] Razloga za Jahjino dizanje ustanaka je mnogo. No, dovoljno je spomenuti činjenicu da je halifa El-Mensur (754-775), djed Haruna er-Rešida, strahovao da bi potomci h. Hasana ibn Alije mogli ugroziti njegovu vlast. Stoga je odlučio likvidirati sve uticajnije potomke. Tako je 145. god. po Hidžri (762. godine) uhapsio veći broj pripadnika h. Hasanove porodice i zatvorio ih u zatvor u A'zaru (El-A'zar) u Hašimiji, gradu 130 km južno od Bagdada. Ibn Kesir opisuje taj zloglasni zatvor: El-Mensur ih je stavio u zatvor u kojem nisu čuli ezan niti su znali koje je namasko vrijeme. Tako su u dotičnom zatvoru te godine pogubljeni: Jahjin amidža Hasan el-Muselles ibn Hasan el-Musenna i njegovi sinovi Alija el-Abid, Abdullah i Abbas; Jahjin otac Abdullah el-Mahd ibn Hasan el-Musenna; Jahjin amidža Ibrahim el-Gamr ibn Hasan el-Musenna i njegov sin Muhammed ed-Dibadž el-Asfer. Štaviše, te iste godine su likvidirana i njegova braća Ibrahim el-Dževad i Muhammed en-Nefs ez-Zekijje, sinovi Abdullaha el-Mahda, koji su podigli ustanak zbog dotičnih pogubljenja. Za detaljnije o prvim generacijama ehli-bejtu i njihovom stradanju vidjeti: Jusuf Džafić, Allahov poslanik i njegova porodica (ehli-bejt), MIZ Tuzla, Tuzla, 2018.

[136] Vidi za detaljnije o ovom događaju: Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 130-132; Ibn Džerir et-Taberi, Tarih er-rusul ve el-muluk, sv. 8, str. 247; Ebu el-Feredž el-Asbehani, Mekatil et-Talibijjin, Dar El-Ma'rife, Bejrut, str. 401-404; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 17-18; Ibn el-Esir, El-Kamil fi et-tarih, sv. 5, str. 291; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 167-168; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 63; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 436-437;Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 40-43; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 93-94, 96; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 87-88; Mehmet Boynukalın, Mukaddime et-tahkik, u: Muhammed eš-Šejbani, El-Asl, sv. 1, str. 25-26.

[137] Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', str. 97-98; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 411-412; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 46; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 121, 130, 370.

[138] Vidi za detaljnije o arapskom jeziku u Šejbanijevom fikhu: Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 164-169; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 140-143; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 59-60.