ZNAMENITI BOŠNJAK, VELIKI VEZIR DAMAD RUSTEM-PAŠA OPUKOVIĆ – PRILOG BIOGRAFIJI Autor: Dženan Hasić A sudba je našeg roda, da narodim' drugim daje Velikane, po kojima Zapad, Istok nas poznaje (Safvet-beg Bašagić) Rezime U radu se govori o životu velikog vezira Osmanske imperije, Bošnjaka Rustem-paše Opukovića, i o nekim njegovim vakufima, jer je bio poznat i priznat kao veliki vakif-legator. Jedan od brojnih njegovih vakufa jeste Brusa-bezistan, u šeher Sarajevu. Osim bezistana, dao je izgraditi i jedan veliki han na Ilidži, a pred njim veliki kameni most preko Željeznice, na petnaest svodova. Pored osvrta na Rustem-pašin životopis i vakufe, u prvom podnaslovu nakon uvodnog dijela, dali smo osnovne informacije o tome šta je značilo obavljati funkciju velikog vezira u Osmanskoj imperiji. Smatrali smo da će kratak prikaz te funcije doprinijeti boljoj percepciji stvarne veličine „naše gore lista“, Rustem-paše Opukovića. Uvod U toku vladavine sultana Sulejmana Zakonodavca (1520-1566) izmijenilo se devet velikih vezira, od kojih su njih četverica bili „naše gore lišće“ - Bošnjaci: Makbul (Maktul) Ibrahim-paša, Rustem-paša, Semiz Ali-paša Pračić i Tavil Mehmed-paša Sokolović. Ovi Bošnjaci zajedno, vezirovali su punih trideset pet godina „prostranom carevinom, kada je bila na vrhuncu slave i moći“, kako je to svojevremeno zapisao akademik Hamdija Kreševljaković. Svi, izuzev Semiz Ali-paše, bili su „damadi“; mada su šezdesetih godina prošlog vijeka, dvoje historičara: İsmail Hakkı Uzunçarşılı i Nigar Anafarta, doveli u pitanje da li je Ibrahim-paša zaista bio oženjen Hatidžom, sestrom sultana Sulejmana Zakonodavca. İ. H. Uzunçarşılı je dao posve negativan odgovor. U ovom radu se govori o Rustem-pašinom životu i nekim njegovim vakufima, jer je on bio poznat i priznat kao veliki vakif-legator. Pored navedenog, u prvom podnaslovu nakon uvodnog dijela, dali smo osnovne informacije o tome šta je značilo obavljati funkciju velikog vezira u Osmanskoj imperiji. Smatrali smo da će kratak prikaz te funkcije doprinijeti boljoj percepciji stvarne veličine „naše gore lista“, Rustem-paše Opukovića. Smatramo veoma uputnim da ovom prilikom ukažemo na značenje riječi „Damad“, prefiksa Rustem-pašinom imenu. Naime, riječ „damad“ je porijeklom iz perzijskog jezika, a ima opće značenje: zet, dok je kod Osmanlija zaimala i posebno: sultanov, ili Osmanlijske porodice zet. Taj prefiks se dodavao imenima onih muškaraca koji su imali (ne)sreću da budu oženjeni djevojkom ili ženom iz porodice Osmanlija. Rustem-paša je bio oženjen princezom Mihrimah, kćerkom Sulejmana Zakonodavca i sultanije Hurrem, te je zbog te ženidbe dobio nadimak „Damad“. O svrsi pisanja ovog rada, ne treba posebno govoriti, jer riječi Fikreta Pašanovića da je „za Bošnjake kao narod jako bitno da otkriju i objektivno istraže i najmanji doprinos svakog pojedinca, te tako obogate svoje naslijeđe“, dovoljno govore o njegovom cilju. Nadamo se da će ovaj rad zaista, i doprinijeti obogaćivanju našeg naslijeđa, a sud o tome prepuštamo čitateljstvu općenito, i stručnjacima za predmetnu oblast posebno. Veliki vezir: osnovne informacije o instituciji Na samom začetku Osmanske imperije bio je jedan vezir koji je važio za vrhovnog vojnog zapovjednika i najvišeg državnog funkcionera poslije sultana. Tu instituciju su Osmanlije preuzeli od Seldžuka. Prva osoba na toj poziciji je bio brat drugog sultana Orhana, Alaeddin, imenovan 1326. ili 1328. godine. Tek u periodu vladavine sultana Murata I (1359-1389) taj broj se povećao na dva ili eventualno tri vezira. Tada se javlja potreba da se jedan između njih postavi kao glavni ili veliki vezir (vezir-i azam). Najčešće upotrebljavani pojam sadr-ı azam postao je frekventan u upotrebi tek od 17. vijeka. Veliki vezir je najznačajnija ličnost za Osmansku imperiju poslije sultana. Njega imenuje sam sultan i to putem ličnog dekreta, hat-i humajuna (hatt-ı hümayun) kojeg je osobno pisao svojom rukom. Do imenovanja Čandarli Kara Halil Hajreddin-paše na mjesto velikog vezira, za vrijeme Murata I, veliki veziri su birani iz reda uleme. On je bio komandant vojske, te će od tada veliki veziri polahko početi preuzimati vojne poslove u svoje ruke, te i sami birani iz vojnog sloja. Tokom 18. vijeka, veliki veziri nisu birani iz vojnog sloja (seyfiye), već iz klase državnih birokrata (kalemiye). Veliki vezir je imao svoje prebivalište pod slijedećim nazivima: Bab-i asafi, Bab-i ali, Vezir kapısı, Paşa kapısı. Veliki broj službenika je radio unutar njegove rezidencije. Brojka momaka i djevojaka, ljudi i žena, koji su radili za velikog vezira varirala je od 500, pa čak bi dostizala i 2000. U njegove dužnosti je spadalo suđenje u ime sultana, vođenje vojnih pohoda, sklapanje mirovnih ugovora sa drugim državama, nadziranje državnih ustanova, te na njegov prijedlog je Carski divan vršio imenovanja beglerbegova. Među njegovim dužnosti naročito mjesto su zauzimale kontrole trgovaca, zanatlija, cijena, brodogradilišta, iznimno značajnih vakufa. U kontrolu je izlazio sa pratnjom u kojoj se nalazio i kadija. Kontrola (kola çıkmak) se vršila srijedom, nakon audijencije kod velikog vezira. Ona lica kod kojih bi se našle nepravilnosti u radu, odmah bi bivali kažnjavani, što je imalo pozitivan uticaj na ekonomiju. Ukoliko bi išao u boj bio bi vrhovni komadant. Tokom pohoda bi mu bio nadjenut počasni naziv serdar-ı ekrem (časni komandant) U boju je bio samostalan glede donošenja odluka. Njegove ovlasti bi dostigle vrhunac te je mogao vršiti smjene s položaja i nova naimenovanja bez ikakvih problema. Riječju, veliki vezir je bio apsolutni zastupnik sultana, te kao posebna odlika njegovog dostojanstva dodijeljivao mu se sultanski pečat (mühr-i hümayun) u zlatnoj vrećici sa bisernom svezicom od kojeg se nije odvajao zbog njegove izuzetne vrijednosti. Čak bi ga skrivao prije odlaska na počinak. Sultanski pečat je imao simboliku predavanja države u emanet velikom veziru. Njegov odnos prema pečatu je zapravo odnos prema državi. Oduzimanje tog pečata je značilo smjenu s položaja. Ako bi veliki vezir umro priodnom smrću, bio pogubljen , poginuo, smijenjen ili na neki drugi način razriješen obnašane funkcije, na njegovo mjesto bi uobičajeno dolazio drugi, treći ili neki drugi vezir. Kao i svi drugi podanici carstva, i veliki vezir je morao poštovati protokol posjete sultanu. Uglavnom bi sultana posjećivao subotom i utorkom, i to nenaoružan i najavljen. Osmanska država je predstavljala jednu od najuređenijih i najorganizovanijih dražava svijeta. Njena uređenost se ogledala i u zakonima koji su normirali uniforme i načine odijevanja njenih službenika. Norme oblačenja su se odnosile i na sultana, te niko unutar administracije u pogledu toga nije bio izuzetak. Što se odijevanja tiče, veliki veziri su do perioda vladavine sultana Mahmuta II (1808-1839) stavljali na glavu saruk u obliku piramide sa ravnim, vodoravnim vrhom, visine četrdesetak centimetara (kallavi tülbend) na koji se omotavao tulbent, tj. tanko indijsko platno izrađeno od pamuka. Oko pasa su zadijevali bodež urešen raznovrsnim dragim kamenjem prefinjene obrade koji je uglavnom bio sultanov poklon. Zaogrtali su se krznenim ogrtačem. Što se tiče krzna, veliki veziri su nosili samurovinu kao i ostali uglednici i dostojanstvenici. U okviru reformi provođenih u doba sultana Mahmuta II, svi službenici Osmanske imperije, izuzev sloja islamskih učenjaka (ilmiye), su prema novousvojenom Zakoniku odijevanja (Kıyafet kanunu) morali zamijeniti stare uniforme novim. Veliki veziri su, umjesto navedene, morali odijevati pantalone i sako evropskog kroja, a na glavu stavljati fes. Rešid Mehmed-paša je prvi veliki vezir koji je odjenuo novouvedenu uniformu. Prvi dokument koji je naglasio ulogu velikog vezira bila je sultan Fatihova Kanunnama. U njoj je naveden i njegov godišnji prihod u visini 1.200.000 akči. Ta cifra nije bila statična, jer su sultani često nagrađivali njima odane velike vezire, ali se dešavalo i da im imetak bude konfiskovan i predat u carsku riznicu. Kada je odazio u penziju, veliki vezir je prema sultan Fatihovoj Kanunnami dobijao godišnje 150.000 akči. Od sedamnaestoga stoljeća je bio običaj da se mu tom prilikom dodijeli zemljište u lični posjed. Što se tiče broja osoba koje su vršile dužnost velikog veztira, literatura operiše sa podatkom od 218 lica u 295 naimenovanja, jer pojedine osobe bi se našle jedamput na toj poziciji za perioda svoga života, dok bi neke dva, tri ili više puta, vršile tu funkciju. Mehmed Said-paša (1838-1914) je čak u devet navrata obnašao funkciju velikog vezira. Čandarli Kara Halil Hajreddin-paša je obavljao dužnost velikog vezira pune 22 godine (1364-1387), što je ujedno najduži period vršenja ove funkcije od jedne te iste osobe. Albanac Zurnazen Mustafa-paša bio veliki vezir samo četiri sahata što je ujedno najkraći period vršenja te funkcije. Sultanovim ukazom (hatt-ı hümayun), 30.03.1838. godine, ukida se naziv sadr-ı azam i uvodi novi başvekil koji može korespondirati sa današnjim pojmom „premijer“. Nakon smrti sultana ponovno je u opticaj vraćen prethodni naziv. Crtice iz Rustem-pašine biografije Prema Erhanu Afjondžu i Smailu Baliću Rustem-paša je rođen oko 1500. godine u selu Butmir u okolini Sarajeva, a potiče iz porodice Opuković ili Čigalić , dok prema Safvet-begu Bašagiću njegovo porijeklo je iz Skradina u Dalmaciji. Safvet-beg Bašagić veli da je on sa svojim starijim bratom, budućim Sinan-pašom, zarobljen 1521. godine i odveden u Istanbul. Christistine Woodhead smatra da je rodom iz okoline Sarajeva. Ivan Kukuljević, pak, tvrdi, ali ne pozivajući se na izvore, da je Rustem-paša rodom iz Mostara, i da je sin Blagoja Opukovića. Prema Mustafi Imamoviću, koji se poziva na mišljenje mletačkog baila Bernarda Navageru, Rustem-pašinog savremenika, najbliže istini je da je Rustem-paša porijeklom negdje iz okolice Sarajeva. Već spominjani Erhan Afjoncu se u donošenju svoga mišljenja u vezi porijekla Rustem-paše, također kao i Mustafa Imamović, poziva na Mlečanina Navageru. Hamdija Kreševljaković također smatra da je najbliže istini, da je Rustem-pašino porijeklo iz neke sarajevske mahale, ili sarajevske okoline, a za to navodi nekoliko dokaza. Jedan od njih je i to što je Rustem-pašina sestra Nefisa imala kuću u Inhanaginoj ulici (Mahala hadži Ejnehana) koju je preko opunomoćenika prodala za 1200 srebrenih akči, jer se odselila u Istanbul, sigurno kod brata Rustema. Pored tog dokaza, Hamdija Kreševljaković veli da je rođen u toj ulici i da je slušao od starih da je nekada iz te mahale odveden jedan dječak koji je postao znamenit u Osmanskoj imperiji. Gazi Ali-paša iz Drozgometve prije smrti je oporčio da se otpreme darovi Bošnjacima Rustem-paši i Semiz Ali-paši, nakon njegove smrti, uz to ih nazivajući svojim sinovima. Na osnovu navedenoga i uz Navagerine tvrdnje, te njegove zadužbine u Sarajevu, Hamdija Kreševljaković je tvrdio da je Rustem-pašino porijeklo iz Sarajeva ili njegove okolice. Također, Ćiro Truhelka je pišući o Rustem-paši i njegovom mostu na Željeznici kazao: „Ovaj most, kao zadužbina Rustem-pašina, navodi nas na mijenje, da je njegov dom (kolijevka) stajao na zapadnom rubu Sarajevskog polja“. Alija Bejtić je također prvotno smatrao da je Rustem-pašino porijeklo iz Sarajeva, tačnije iz mahale Čekaluša , ali je odustao od tog mišljenja, te se priklonio mišljenju da je Rustem-pašino porijeklo iz Hercegovine, jer je imao brata Karađoz-bega, velikog mostarskog (hercegovačkog) dobrotvora, i Sinan-pašu, hercegovačkog sandžakbega (1547-1549). Zanimljivo je da Ibrahim Alajbegović Pečevija, nigdje ne donosi informaciju o mjestu rođenja Rustem-paše, već veli samo da je po porijeklu Hrvat, a Mehmed Surejja tvrdi da je Albanac. Što se nas tiče, a na osnovu navedenog, dali bismo dali prednost mišljenju Hamdije Kreševljakovića, jer ima najšire obrazloženje svog stava. U literaturi je zabilježeno da mu se otac zvao Abdurrahman, Abdurrahim, Abdulhamid, Abdulmu'min ili pak Mustafa. Prema pojedinim istraživačima, ime njegovog oca je Radoje. Kada je tačno došao na Osmanski dvor, nije poznato. Postoji mišljenje da je odveden u dvor na Galati, zbog toga što njegov vlasnik nije imao dovoljno sredstava da plati harač, te je umjesto novaca predao svog roba Rustema. Na dvoru se pokazao izuzetno sposobnim, te skrenuvši tako pažnju na sebe, poslat je na dvor Sulejmana Zakonodavca u svojstvu paža (iç oğlan). Postoji zanimljivo kazivanje koje objašnjava razlog Rustem-pašinog napredovanja u političkoj karijeri. Naime, prenosi se da je jedne prilike sultan Sulejman sjedio pored prozora držeći neki predmet u rukama, te mu je on nehotice pao kroz prozor. Rustem je, dok su drugi paževi krenuli niza stepenice, iskočio kroz prozor, da bi spasio taj predmet. Taj postupak je zadivio sultana Sulejmana i ujedno predstavio Rustema u najblještavijem svijetlu. Koja je prva funkciju koju je obnašao Rustem-paša, nije poznatao, ali se pretpostavlja da je kao paž iz sultanove Lične odaje (Has Oda) bio rikabdar čija uloga je bila da sultanu pridržava uzengiju, stara se o njegovoj obući, te ga prati pješice kada jaše na konju. Nakon navedenog, poznato je da je učestvovao u bitci na Mohačkom polju 1526. godine, u svojstvu silahdara, odnosno nosača sultanovog mača, a redovna praksa je pokazivala da su uglavnom čohadari i rikabdari imenovani na položaje silahdara. Po povratku sa Mohača, na jedan dan udaljenosti od Istanbula, 6. safera 933. hidžretske godine (12.11.1526.) sultan Sulejman je Rustema imenovao prvim ili glavnim mirahorom. Na prijedlog velikog vezira Ibrahim-paše, sultan Sulejman je Rustem-pašu razriješio dužnosti mirahora, a pretpostavlja se da se to desilo 1533. godine. Na osnovu jednog rukopisa iz rebi'u 'i-ahira 942. godine (oktobar 1535.) u kojemu stoji zapisano da je jedna osoba po imenu Rustem-beg na čelu sandžaka Teke, pretpostavlja se da je imenovani Rustem-beg zapravo Rustem-paša Opuković, te da je imenovan na taj položaj 1533. godine. Nakon pogubljenja velikog vezira Ibrahim-paše, u ramazanu 942. hidžretske godine (mart 1536.), Rustem-paša je obavljao funkciju namjesnika – beglerbega u ejaletu Dijarbekir. Nakon dvije godine, tačnije 1538., imenovan je, nakon pogibije vezira Mustafe-paše, beglerbegom Anadolije, a godinu poslije oženio je princezu Mihrimah (r. oko 1522., u. oko 1557.) , kćerku sultana Sulejmana i sutlanije Hurrem, te se zbog toga i naziva Damad Rustem-paša. Godine 1541. postao je drugi vezir. U tom svojstvu učestvovao je u devetom velikom ratnom pohodu sultana Sulejmana, čiji cilj je bio zauzimanje Budima. Sultan je krenuo na pohod 22/23.06.1541. godine. Glavna bitka se vodila 21.08.1541., pod Gerhardovim brdom, u kojoj su Bošnjaci predvođeni tadašnjim sandžakom Ulama-begom porazili čete Ferdinanda Habsburškog. Nakon što je osmanska vojska provalila u grad, odmah je putem telala objavljeno da je zajamčena životna i imovinska sigurnost žiteljima ukoliko mirno predaju oružje. Budim je, tako, 29.08.1541. godine potpao pod osmansku vlast, i to tačna na petnaestogodišnjicu bitke na Mohaču. U osvojenju Budima Rustem-paša je igrao veliku diplomatsku ulogu oko pregovora o mirnoj predaji grada. Rustem-paša je velikim vezirom imenovan 17. ramazana 951. godine (02.12.1544.) . Na ovom položaju se održao do 1553., kada je okrivljen za smrt princa Mustafe. Tada je smijenjen, istovremeno pavši u nemilost sultana, ali je uz pomoć sultanije Hurrem, ponovno postao veliki vezir 1555. godine. To je njegovo drugo imenovanje na poziciju velikog vezira, ali istodobno i posljednje, jer je umro 1561. godine dok je još bio veliki vezir. Rustem-paša je pokopan u dvorištu Šehzade (Yeni Sultan Mehmed) džamije, uz mezar svog anonimnog sina koji je vjerovatno umro malodoban za njegovog života. Nad njihovim mezarima je, 1590. godine, podignuto krasno turbe. Rustem-pašina ličnost i zaostavtština Po izgledu, Rustem-paša nije bio baš naočit, kako nam je to prenio Ibrahim Pečevija, ali je zato bio pametan, pobožan, vičan izbjegavanju harama, zrele misli i prefinjenog odgoja, pa je i sultan prema njemu gajio posebno poštovanje i ljubav. Vrijeme njegovog vezirovanja vrijedilo je za sretne dane za narod, jer je vladala sigurnost i stabilnost, a ničiji rad nije ostao nenagrađen, te pogranična sela nisu bila pljačkana. Nasuprot njegovog opisa, Rustem-pašin opis kojeg je zabilježio Hamdija Kreševljaković, pozivajući se na Josepha von Hammera kazuje da je bio vičan prepirkama, intrigama i uzimanju mita, odnosno da je bio prvi koji je uveo mito i korupciju u Osmanskoj imperiji. Ibrahim Pečevija također tvrdi da je Rustem-paša uveo u praksu uzimanje mita, ali da je istodobno „bio najpravedniji od onih koji su uzimali mito“. No, ukoliko pogledamo opis Rustem-paše u čitavoj njegovoj Historiji, vidjet ćemo da je bio kontradiktoran i protivrječan samome sebi, jer nezamislivo je da čovjek istovremeno bude i pobožan i da bude poznat kao utemeljitelj korupcije u vladi. Da budemo sarakstični malo, mogli bismo zaključiti da je prema Ibrahimu Pečeviju, Rustem-paša „uzimao mito s mjerom“. Prema Ibrahimu Pečeviju, navodimo Rustem-pašinu zaostavštinu: kaligrafski pisani Mushafi: 8000 komada; draguljima ukoričeni Mushafi: 300 komada; razne knjige: 5000 komada; 2900 konja; 1160 deva; 80.000 pamučnih pokrivača za turban; 780.000 gotovog novca; 5000 svilom vezenih ogrtača; 1100 zlatnih kapa; 290 ćebadi; 2000 oklopa i štitova; 600 srebrenih sedala; 500 zlatom ukrašenih sedala; 130 pari srebrenih uzengija; 860 korica mačeva intarziranih zlatom; 1500 zlatom intarziranih kaciga; 100 zlatnih topuza; 30 vrijednih dragulja; 476 ručnih prekrivača; novci od lijevanog i sirovog zlata približno 1000 tovara; čifluci u Anadoliji i Rumeliji: 1000. Približna vrijednost njegove zaostavštine iznosi cca 11.300.000 dukata. Prema Erhanu Afjondžu, njegova zaostavština je dosegla čak cca 15.000.000 dukata. Pored onoga što je naveo Ibrahim Pečevija, u zaostavštini Rustem-paše se našlo, prema E. Afjondžu, i 1700 robova, te 76 mlinova. On navodi i tačan broj anadolskih čifluka, njih 815. Iza njega, a na osnovu turskih izvora koje smo koristili, ostalo je dvoje djece koje je dobio sa princezom Mihrimah: kćerka Ajša Hümaşah i sin Osman, za kojeg Mehmed Surejja tvrdi da ga je dobio u braku sa drugom ženom. Behija Zlatar tvrdi da je Rustem-paša imao sina Mustafu koji je kao kliški sandžakbeg poginuo zajedno sa Hasan-pašom Predojevićem u bici pod Siskom 1593. godine. Safvet-beg Bašagić, također tvrdi da je tada poginuo kliški sandžakbeg Sultanzade Mustafa-paša, ali ništa nije rekao u vezi njegovog porijekla. Muvekkit tvrdi da je unuk Rustem-pašin, sin njegove kćeri Ajše, Sultanzade Mehmed-beg bio na položaju velikog vezira 1560/61. godine. Nije uopšte moguće da navedena tvrdnja bude istinita, jer te godine veliki vezir je još uvijek bio Rustem-paša. Ali ono što je zanimljivo kod Muvekkita, jeste njegova tvrdnja da je on poginuo pod Siskom 1593. godine. Joseph von Hammer je zabilježio da je pod Siskom poginuo kliški beg koji je bio Ajšin i Ahmed-pašin sin, a čiji nadimak je bio Sultanzade. Također, on bilježi istodobno i pogibiju Mehmeda koji je bio Mihrimahine kćeri sin. Najverovatnije da je Joseph von Hammer od jedne osobe, u ovom slučaju, napravio dvije. Vedad Biščević je izgleda, na osnovu ovih izvora, utvrdio da je pod Siskom poginulo dvoje Rustem-pašine djece, koji su bili na položajima hercegovačkog i kliškog sandžakbega , ali to nije ni izbliza tačno. Prema Hazimu Šabanoviću koji priznaje da je napravljena velika zbrka oko pogibije sandžakbegova pod Siskom, sandžakbeg kliški je bio Mustafa, sin princeze Dževher – kćeri sultana Selima II i sestre sultana Murata III, i Pijale Mehmed-paše, ali on nije poginuo pod Siskom te godine, kao što se misli. Pod Siskom je poginuo samo sin Ajše i Ahmed-paše, Mehmed u svojstvu sandžakbega hercegovačkog, na čije čelo je došao negdje poslije 1585. godine. Dakle, otpada tvrdnja da je Rustem-paša imao sina Mustafu koji je poginuo pod Siskom. Ajša i Ahmed-paša su imali i unuka Sultanzade Mehmeda koji je bio poznat kao Dživan Kapidžibaša, a umro je 1646. godine. Bio je veliki vezir sultana Ibrahima. Dživan Kapidžibaša je rođen oko 1603. godine. Njegovom ocu je bilo ime Abdurahman, a bio je unuk Rustem-pašin, preko kćeri Ajše. Kćerku Ajšu je dobio, prema Muvekkitu 988. hidž. god. (1580/81) , što je potpuno neispravno jer je Rustem-paša umro 1561. godine. Ajša je bila udata za velikog vezira Semiza Ahmed-pašu koji je umro na položaju velikog vezira 1580. godine, a 1582. godine se preudala za Nišandži Feridun Ahmed-bega. Nakon smrti drugog muža bila je udata, prema predanju, za velikog šejha Aziza Mahmuda Hudajija. Pored navedenoga, dodat ćemo da je prema Hamdiji Kreševljakoviću i Mehmedu Handžiću, Rustem-paša bio i čovjek od pera. Oni tvrde de je nakon njegove smrti ostalo je i jedno djelo, Osmanlijska hronika koja obuhvata događaje od najstarijih vremena osmanske prošlosti do njegove smrti 1561. godine. Prema Smailu Baliću, Rustem-paša nije autor ovog djela, već je napisano na njegovu pobudu, te njemu posvećeno. Hroniku Tarih-i (Tevarih-i) Ali Osman je sastavio Bošnjak Nasuh Matrakčija, kako je to ustanovio Hüseyin G(azi) Yurdaydın. Fehim Nametak, Christine Woodhead, Adnan Kadrić i Madžida Mašić, također su u svojim istraživanjima potvrdili da je hroniku Tevarih-i Ali Osman (Hronika porodice Osmanlija), napisao Nasuh Matrakči, te je posvetio Rustem-paši. Hroniku je na njemački preveo Ludwig Forrer, pod naslovom: Die Osmaniche Chronik des Rustem Pascha. Koristimo ovu priliku da spomenemo da je Rustem-paša imao i više braće koji su bili znameniti u Osmanskoj carevini. Poznati mostarski vakif Karađoz-beg (u. oko 1564. god. u Mostaru), Sinan-paša (bio hercegovački namjesnik od 1549. do 1574. god.) i Bali-beg za koga se samo zna da je podigao džamiju u Pruscu. Rustem-pašini vakufi Rustem-paša je izgradio mnoge vakufe na Balkanu, Turskoj, Mađarskoj, Jeruzalemu, Egiptu i Medini. Što se tiče Istanbula, u njemu je podigao jednu džamiju, jednu medresu i biblioteku, pet hanova i dva hanska mesdžida, te dva mekteba. U Ankari: jedan han, jedan karavansaraj. Po jednu džamiju je dao podići u Kastamonu, Dadaju i Dijarbekiru. U Erzindžanu i Erzurumu po jedan bazar, han i hamam, a u Edirnama karavansaraj. U Tekirdagu jednu džamiju, medresu i biblioteku, mekteb, i karavansaraj. U Medini je dao podići dvanaest džamija i mesdžida, sedam mekteba, trideset i dva hamama, dvadeset i dvije česme, 563 dućana, dvadeset i osam hanova i karavansaraja i neke druge objekte. Dao je podići i jednu tekiju, imaret, džamiju i mekteb u Sapandži, te u Kutahiji medresu i hamam. Evlija Čelebi bilježi da je Rustem-paša izgradio u Paraćinu jedan han i oko sto pedeset vojničkih kuća. Veliki graditelj Mimar Sinan je po nalogu Rustem-paše izgradio devetnaest objekata koji pripadaju njegovom vakufu, a od svih je najljepša džamija u Istanbulu koja se ubraja u najljepše arhitektonske spomenike Istanbula. Džamija se nalazi u kvartu Tahtakale, a građena je u period od 1561. do 1563. godine. Rustem-pašini vakufi u Sarajevu Rustem-paša je izgradiopolovinom 16. vijeka, u Sarajevu, evladijet vakuf (fide comis) u koje spadaju: Brusa-bezistan, i jedan veliki han na Ilidži, a pred njim jedan veliki kameni most preko Željeznice, na petnaest svodova . Prihode od hana i bezistana je namijenio za popravak mosta . Rahmetli Muhamed Enveri Kadić, poznati hroničar Sarajeva i Bosne, tvrdio je da je Rustem-paša podigao i jedan hamam u Sarajevu; no prema mišljenju Hamdije Kreševljakovića, Rustem-pašin hamam nikad nije ni postojao. Tvrdnja o postojanju tog hamama, prema Hamdiji Kreševljakoviću, vjerovatno je nastala na osnovu pogreške pisara koji je napisao punomoć Rustem-pašinog potomka po tankoj krvi, Alibega Čigalzade, kojom on opunomoćuje Fejzulah-ef. Šerifovića da upravlja Rustem-pašinim vakufom, i tu spominje bezistan, dućane, hamam i most na Željeznici. Međutim, kako se nigdje ne spominje han, koji je postojao i nakon okupacije (1878), to je vjerovatno pisar napisao hamam umjesto han. Za pomenuti han kojeg rahmetli Muhamed Enveri Kadić pogrešno pripisuje Rustem-paši, utvrđeno je da ga je dao podići Ajas-beg. Pored toga, Hamdija Kreševljaković, na koga smo se u prethodnim redovima pozivali, veli da bi na osnovu tog opunomoćenja hamam morao postojati 1780. godine, i uz druge hamame tog vremena spomenuo bi ga bar jednom sarajevski hroničar Mula Mustafa Bašeskija, ali tom hamamu nema spomena u Bašeskijinoj hronici, kao ni u drugim dokumentima. U vrijeme podizanja Brusa-bezistana, 1551. godine, u Sarajevu su već postojala dva bezistana. Prvi od njih je podigao kao vakuf Mehmed-beg, sin utemeljitelja Sarajeva Isa-bega Ishakovića. Taj bezistan je sagrađen odmah do Kolobara-hana, koji je pripadao Isa-begovom vakufu. Kupole Mehmed-begovog bezistana su se urušile u požaru prilikom haranja Sarajevom Eugena Savojskog 1697. godine. Bezistan je nakon toga natkriven drvenim krovom, a potpuno je izgorio u požaru 09.07.1842. godine. Na tom mjestu je vremenom izgrađen poslovni kompleks od oko 60 dućana, koji je bio poznat kao „Trgovke“ ili „Pazarbule“. „Trgovke“ su srušene 1949. godine odlukom vlasti, ali su u procesu revitalizacije Baščaršije obnovljene sedamdesetih godina prošlog vijeka. Početkom četrdesetih godina šesnaestog vijeka, podignut je iz sredstava Gazi Husrev-begovog vakufa bezistan sa karavansarajem, poznat pod imenom „Tašlihan“. Zanimljivo je i to da Evlija Čelebi spominje samo jedan bezistan u Sarajevu za kojeg veli da se nalazi u glavnoj ulici koja je čista i pokaldrmisana, i to u zgradi sagrađenoj od tvrdog materijala. Prevodilac i priređivač bosanskog izdanja Putopisa, Hazim Šabanović u podnožnoj napomeni br. 120 (str. 124.) veli da bi sa dalo zaključiti iz riječi Evlije Čelebije da je onomad u Sarajevu postojao samo jedan bezistan, i to Gazi Husrev-begov na kojeg on intendira svojim zapisom, ali postojala su još dva, od kojih je jedan Brusa-bezistan, a drugi Mehmed-begov. Što se tiče Brusa-bezistana, njegova osnova je praovugaona (29, 5 x 20, 5 m). Objekat je služio za prodaju svile koju je sam osnivač proizvodio u Bursi. Građen je od kamena i pokriven sa šest kupola i dvije manje kupole. Masivni zidovi unutar objekta imaju konstruktivnu ulogu, a iznad kojih su kupolice koje su služile su za čuvanje arhivskih dokumenata i sidžila. Nakon okupacije 1878. godine, ovaj bezistan je služio kao magacin za vojničku uniformu, sve do 1902. godine. Neko vrijeme je bio van upotrebe, ali ubrzo je postao mjestom trgovine manufakturnom robom, sve do 1926. godine. Ponovno je zatvoren, te pred Drugi svjetski rat je služio kao prostor u kojem je bio smješten parni mlin. Nakon toga je bio magacin i tržnica mliječnih proizvoda, da bi 1968. godine, nakon konzervatorsko-restauratorskih radova poslužio kao robna kuća suvenira i kućne radinosti Bosna-folklor. Tokom opsade Sarajeva 1992-95. Brusa-bezistan je oštećen, e da bi poslije obimnih sanacionih radova tu danas smještana Stalna postavka Muzeja Sarajeva. U koncepcijskom pogledu ova Stalna postavka zasnovana je na hronološkom principu i izlaganje arheološkog materijala podjeljeno je na tri osnovna dijela: prahistoriju, antiku (tu je izložen nastariji motiv ljiljana u BiH) i srednji vijek. Na galeriji bezistana su izloženi eksponati iz osmanskog perioda (izložena najskuplja oprema osmanskog ratnika) i vremena austrougarske uprave u Sarajevu. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 4. do 10. jula 2006. godine je donijela odluku da se Brusa-berzistan proglašava nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. I Rustem-pašin brat Mehmed-beg, poznatiji kao Karađoz-beg izdao je zapovijed glasovitom Mimaru Sinanu da izgradi jednu džamiju u Mostaru, koja je danas poznata po imenu Karađoz-begova džamija. Njena gradnja je započeta i dovršena u šesnaestom vijeku. Pored džamije dao je podići i medresu, biblioteku, han, česmu i mekteb. Zaključak Pokušali smo na osnovu nama dostupnih izvora, da i svojim trudom i radom doprinesemo rasvjetljavanju života velikog vezira, Bošnjaka, Rustem-paše Opukovića. Iz prethodnih redova, vidjeli smo, da se zaista radilo o Bošnjaku koji ima veoma bogat životopis kojeg treba u potpunosti istražiti i predstaviti našoj javnosti. Ono što zaista privlači posebnu pažnju jesu Rustem-pašini vakufi, koji bi zbog svog značaja i veličine zahtijevali jednu posebnu i iscrpnu studiju. Nadamo se da će ovaj rad kojeg smo priredili doprinijeti boljem i širem razumijevanju života Bošnjaka Rustem-paše, velikog vezira sultana Sulejmana Zakonodavca i njegova zeta. BILJESKE: 1 Nerkez Smailagić: Leksikon islama, „Svjetlost“, Sarajevo, 1990, str. 663. 2 Aydın Yetkin: „Divan-ı Humayün“, The Journal of Academic Social Scince Studies (JASSS), vol. 5, issue 5, October 2012, str. 360. 3 İhsan Satış: „Sadaret'ten Başvekalet'e Sadrazamlık“, Turkish Studies Dergisi, vol. 6/3 – Summer 2011, str. 1719 4 İ. Hakkı Uzunçarşılı: Osmanlı Tarihi, sv. I, Ankara, 1988, str. 118-119. 5 Aydın Yetkin: op. cit., str. 360. 6 İhsan Satış: op. cit., str. 1724. 7 Hazim Šabanović: “Bosanski Divan”, Prilozi za orijentalnu filologiju, knjiga XVIII-XIX, 1973, str. 13. 8 Mehmet İpşirli: „Osmansko državno uređenje“, u: Historija Osmanske države i civilizacije, sv. I, priredio E. İhsanoğlu, Orijentalni institut - IRCICA, Sarajevo, 2004, str. 195. 9 Aydın Yetkin: op. cit., str. 362. 10 Halil Inaldžik: Osmansko carstvo – Klasično doba: 1300-1600, Utopija, Beograd, 2003, str. 148. 11 İhsan Satış: op. cit., str. 1719. 12 Halil Inaldžik: op. cit., str. 148. 13 Interesantno je da i u slučaju da je veliki vezir osuđen na pogubljenje, nikome se nije dozvoljavalo da ga vrijeđa. To se smatralo uvredom države i kazna se izvršavala nad tom osobom diskretno (Mehmet İpşirli, op. cit., str. 202). 14 İhsan Satış: op. cit., str. 1719. 15 Ibid., str. 1721. 16 Ibid., str. 1721-1723. 17 Mehmet İpşirli: op. cit., str. 197. 18 İhsan Satış: op. cit., str. 1724. 19 Kod Muvekkita stoji Zurnazemi (Salih Sidki Hadžihuseinovć Muvekkit, Povijest Bosne, sv. I, El-Kalem i Gazi Husrev-begova biblioteka, Sarajevo, 1999, str. 355), a ispravno je Zurnazen, u značenju: svirač zurne. Izabran je na funkciju velikog vezira, 05/03/1656. godine za vrijeme sultana Mehmeda IV Avdžija, i u istome danu je i smijenjen. Prije toga je obavljao funkciju admirala flote. 20 Ibid., str. 355; M. Süreyya: Sicill-i Osmani, sv. V, yay. haz. Nuri Akbayar, İstanbul, 1996, str. 1210. 21 Aydın Yetkin: op. cit., str. 368. 22 Prezime Čigalić se nalazi na nišanima Rustem-pašinih srodnika, a koji su pokopani u mezarju uz džamiju princeze Mihrimah, Rustem-pašine supruge, na Uskudaru (Erhan Afyoncu: “Rustem Paşa”, İslām Ansiklopedisi, sv. XXXV, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2008, str. 288). Smail Balić: Kultura Bošnjaka, 2. dopunjeno izdanje„PP R&R“, Tuzla, 1994, str. 106. Prema Hamdiji Kreševljakoviću, potomci Sinan-paše Čigale nazivali su se Čagalićima, te je neko od njih morao doći ženidbenim putem u rodbinske veze sa potomcima Rustemova zeta Ahmed-paše, pa tako njihovo prezime je prenešeno i na Rustem-pašu. Pogrešno je nazivati i njega Čigalićem (H. Kreševljaković: Izabrana djela, sv. I, “Veselin Masleša”, Sarajevo, 1991, str. 323). Prema Feridunu Emedženu, Semiz Ahmed-pašina kći (dobio ju je u braku sa Ajšom, kćerkom Rustema i Mihrimah) se udala se za, tada janjičarskog agu, Sinan-pašu Čigalzade (F. Emecen: Semiz Ahmed Paşa, İslām Ansiklopedisi, sv. XXXVI, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2006, str. 494). 23 Safvet-beg Bašagić-Redžepašić (Mirza Safvet): Krataka uputa u prošlost Bosne i Hercegovine (od g. 1463.-1850.), vlastita naklada, Sarajevo, 1900, str. 36. fn. 2. 24 C. Woodhead: “Rustem Pasha”, The Encyclopedia of Islam- New Edition, sv. 8, Brill, Leiden, 1995, 640. 25 Hamdija Kreševljaković: Izabrana djela, sv. I, str. 312. 26 Mustafa Imamović: Historija Bošnjaka, BKZ “Preporod”, Sarajevo, 2006, str. 157. 27 (Behija Zlatar: Zlatno doba Sarajeva, “Svjetlost”, Sarajevo, 1996, str. 51). Ova mahala je bila na Vratniku gdje je sadašnja Lubina. (Zahvaljujemo se gospodinu Ertanu Z. Čaki koji nam je pomogao da dođemo do ovog djela). 28 Hamdija Kreševljaković: Izabrana djela, sv. I, str. 313. 29 Ibid., str. 312-313. (Ove riječi Ćire Truhelke, Hamdija Kreševljaković je preuzeo iz: Bosnische Post, Sarajevo, 1912, br. 80). 30 Naime, na osnovu Rustem-pašinog priimenka Čigale, smatrao je da je porijeklom iz te ulice koja je tridesetih godina šesnaestog stoljeća bila selo bez džamije, po imenu Bilave (Alija Bejtić: Ulice i trgovi Sarajeva: topografija, geneza i toponimija, Muzej grada Sarajeva, 1973, str. 274). /Ovom prilikom se zahvaljujemo gospodinu Zajim-ef. Kruški, koji nam je ljubazno skrenuo pažnju na ovo djelo/. 31 (A. Bejtić: op. cit., str. 274). Alija Bejtić se ovdje poziva na Tomu Popovića i Hazima Šabanovića. 32 Ibrahim Alajbegović Pečevija: Historija: 1520-1576., sv. I, preveo, predgovor napisao i napomenama popratio Fehim Nametak, El-Kalem i Orijentalni institut, Sarajevo, 2000, str. 34. 33 Mehmed Süreyya: Sicill-i Osmani, sv. V, yay. haz. Nuri Akbayar, İstanbul, 1996, str. 1402. 34 Mustafa Imamović: op. cit., str. 157; Behija Zlatar: “O nekim muslimanskim feudalnim porodicama u Bosni u XV i XVI stoljeću”, Prilozi, Institut za istoriju, Sarajevo, XIV/1978, br. 14-15, str. 127. 35 E. Afyondžu se ovdje poziva na Navageru, ali H. Kreševljaković (Izabrana djela, sv. I, str. 314-315.) tvrdi da Navagerova tvdnja ne može biti istinita, jer samo su bogataši mogli imati robove. 36 Erhan Afyoncu: op cit., str. 288; H. Kreševljaković: Izabrana djela, sv. I, str. 314. 37 Ibid; H. Inaldžik: op. cit., str. 125; H. Šabanović: op. cit., str. 23-24. 38 Mirahor: glavni konjušar i zapovjednik konjušnice i njenoga osoblja u koje su ulazili: sarača, seiza (hranitelji konja), jedekčija (vodiči konja). Poslove je vodio preko kancelarije u čiji sastav su ulazili: sektretar (katib), roznamedžija, njegov pomoćnik i drugi službenici. Pored toga imali su zadatak da izvršavaju i mnoge druge zadatke izvan dvora (H. Šabanović: op. cit., str. 32). 39 Erhan Afyoncu: op. cit., str. 288. 40 M. Imamović: op. cit., str. 157. 41 Mehmed Handžić: Teme iz opće i kulturne historije (Izabrana djela 2), priredio Esad Duraković, Ogledalo, Sarajevo, 1999, str. 328. 42 M. Imamović: op. cit., str. 157; Joseph von Hammer: Historija Turskog/Osmanskog carstva, sv. I, Zagreb, 1979, str. 422; İ. Hakkı Uzunçarşılı: Osmanlı Tarihi, sv. II, Ankara, 1988, str. 502; B. Zlatar: „Rustem-paša (1500-1561), veliki vezir Sulejmana Veličanstvenog“, Islamska misao, XII/1990, br. 135, str. 34. (Zahvaljujemo se gospodinu Zajim-ef. Kruški koji nam je pomogao da dođemo do ove studije). 43 M. Imamović: op. cit., str. 157-158. 44 Ibrahim A. Pečevija je zapisao da je Rustem-paša imenovan velikim vezirom 947. hidž. god. (1540-41), a što nije tačno. On je imenovan tada drugim vezirom, a 951. hidž. god., imenovan je velikim vezirom (Ibrahim Alajbegović Pečevija: op. cit., str. 35). 45 Erhan Afyoncu: op. cit., str. 289. 46 H. Kreševljaković: Izabrana djela, sv. I, str. 320. 47 I. A. Pečevija: op. cit., str. 35. 48 H. Kreševljaković: Izabrana djela, sv. I, str. 320-323. 49 I. A. Pečevija: op. cit., str. 36. 50 Erhan Afyoncu: op. cit., str. 289. 51 Ibid, str. 290; M. Süreyya, Sicill-i Osmani, sv. IV, Istanbul, 1996, str. 1286. 52 (B. Zlatar: Zlatno doba…, str. 137; B. Zlatar: “Rustem-paša...“, str. 36). Mehmed Surejja veli da je on sin velikog vezira Semiz Ahmed-paše (Sicill-i Osmani, IV, 1196). Hazim Šabanović tvrdi da je pogriješio (Evlija Čelebija, Putopis, 225. fn. 43). 53 S. Bašagić: Kratka uputa…, str. 48. 54 Muvekkit: op. cit., str. 183. 55 Joseph von Hammer: Historija Turskog/Osmanskog carstva, sv. II, Zagreb, 1979, str. 119. 56 V. Biščević: Bosanski namjesnici Osmanskog doba (1463.-1878.), Connectum, Sarajevo, 2006, str. 142. 57 Evlija Čelebi: Putopis - Odlomci o jugoslovenskim zemljama, preveo, uvod i komentar napisao Hazim Šabanović, “Sarajevo –Publishing”, Sarajevo, 1996, str. 225. fn. 43. 58 Erhan Afyoncu: op. cit., str. 289. 59 Mehmed Süreyya: Sicill-i Osmani, sv. IV, İstanbul, 1996, str. 1045; S. Bašagić: op. cit., str. 71. fn. 2. 60 Muvekkit: op. cit., str. 183. 61 Mehmed Handžić: Teme iz opće…, str. 328. 62 H. K. Yilmaz: "Aziz Mahmud Hüdayi”, İslām Ansiklopedisi IV, Türkiye Diyanet Vakfı, 1991, str. 339. 63 H. Kreševljaković: Izabrana djela, sv. I, str. 323; M. Handžić:”Rad bosanskohercegovačkih muslimana na književnom polju”, u: M. Handžić: Teme iz književne historije (Izabrana djela 1), priredio Esad Duraković, Ogledalo, Sarajevo, 1999, str. 349; B. Zlatar: “Rustem-paša…”, str. 36. (B. Zlatar se poziva na Hamdiju Kreševljakovića kada tvrdi da je Rustem-paša bio autor pomenute hronike). 64 S. Balić: op. cit., str. 104, 106; Hüseyin Gazi Yurdaydın: Matrakçı Nasuh, Ankara Üniveristesi – İlahiyat Fakultesi Yayınları (XLIII), Ankara Üniveristesi Basımevi, 1963, str. 23, 34. (U djelu Matrakçı Nasuh, nalazi se da je ime hronike Tevarih-i Ali Osman, a ne Tarih-i kako spominje Smail Balić, koji se pozvao na to djelo. Mehmed Handžić hroniku spominje kao Tevarihi Ali Osman). 65 F. Nametak: Pregled književnog stvaranja bosansko-hercegovačkih Muslimana na turskom jeziku, El-Kalem, Sarajevo, 1989, str. 81; A. Kadrić: “Osvrt na simbiozu poetskog i proznog narativa u djelima Nasuha Matrakčija Bošnjaka (?-1564), Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, knjiga XXXI, 2010, str. 171; M. Mašić: “Hezarfen Nasuh Matrakči: književno umijeće “čovjeka sa vještīnā hiljadu” “, Behar, XXIII/2014, br. 121, str. 22; C. Woodhead: op. cit., str. 641. 66 Leipzig: Mayer & Müller, 1923; vidi i: M. Handžić: Teme iz književne historije (Izabrana djela 1), 349. 67 Behija Zlatar: Zlatno doba..., str. 137; Hivzija Hasandedić: Mostarski vakifi i njihovi vakufi, Medžlis islamske zajednice Mostar, 2000, str. 13; B. Zlatar: “O nekim muslimanskim…”, str. 126-127. 68 Erhan Afyoncu: op. cit., str. 289. 69 Evlija Čelebi: op. cit., str. 66. 70 Detaljnije o Rustem-pašinim vakufima pogledati: I. A. Yüksel: “Sadrazam Rüstem Paşa’nın Vakıfları”, Ekrem Hakkı Ayverdi Hâtıra Kitâbı, İstanbul Fetih Cemiyeti, 1995, str. 219-281. 71 Evladijet vakuf (porodični) je vrsta vakufa koju vakif (legator) uvakufi za sebe, ili bilo koju drugu osobu, ili više njih, pa makar nakon toga taj vakuf okončao u dobrotvornoj svrsi, kao kad uvakufi za sebe, zatim za svoju djecu, a, ako oni izumru, ovaj vakuf prelazi u doobrotvorne svrhe. Namjera ovog vakufa je da osigura izdržavanje vakifovog potomstva (Muhamed Čajlaković: Vakufska pitanja u fetvama savremenih šerijatskih pravnika, Bošnjačka islamska zajednica Norrköping, Švedska, 2011, str 32). 72 Alija Nametak: Islamski kulturni spomenici turskoga doba u Bosni i Hercegovini, Državna štamparija u Sarajevu, 1939, str. 30; B. Zlatar: op. cit., str. 137; Muhamed Čajlaković: op. cit., str. 51; vidi i: Vladislav Skarić: Izabrana djela 1, “Veselin Masleša”, Sarajevo, 1985, pass. 73 Džemal Čelić i Mehmed Mujezinović: Stari mostovi u Bosni i Hercegovini, “Sarajevo – Publishing”, Sarajevo, 1998, str. 139. (Zahvaljujemo se gospodinu Selvir-ef. Mujanoviću koji nam je pomogao da dođemo do ovog djela). Rustem-pašin most na Željeznici je najvjerovatnije zatrpan 1888, jer pod jednim od njegovih svodova, nađen je novinski list datiran sa 25/12/1887, a dvije godine prije, tj. 1876. nabujala Željeznica ga je znatno oštetila. Godine 1962, pri izgradnji novog vodovoda na Ilidži, grupa radnika je kopajući naišala na dijelove Rustem-pašinog mosta. Prema njihovom nalazu, vidi se da je most bio prije nastupa na sadašnji, sa njegove desne strane (Ibid., str. 137-138, 14). 75 H. Kreševljaković: Izabrana djela, sv. III, str. 62-63, 132; Kreševljaković: Izabrana djela 1, str. 312. 75 O njegovom haranju Sarajevom detaljnije vidjeti: Fadil Ademović, Princ palikuća u Sarajevu, Biblioteka CIVIS, Sarajevo, 1997, posebno stranice: 137-155, i 189-203. 76 M. Imamović: op. cit., str. 195. 77 Evlija Čelebi: op. cit., str. 114. fn. 120. 78 Mirsad Avdić: Muzej Sarajeva, http://www.zzi.at/files/avdic_poruka_mira.pdf, (pristupljeno, 16.03.2015); Naše starine, XII, 1969, str. 208; vidi i: H. Kreševljaković: ”Naši Bezistani”, u: Naše starine, II, 1954, str. 240. 79 Objavljeno u: "Službeni glasnik BiH", broj 18/07 i 90/07. 80 B. Zlatar: Zlatno doba…, str. 137. 81 (Amir Ljubović: “Karagöz Bey Kulliyesi”, İslām Ansiklopedisi, sv. XXIV, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2001, str. 403). Karađoz-begova džamija je najmonumentalnija džamija u Mostaru i cijeloj Hercegovini. Pored ove potkupolne džamije podigao je i mesdžid u Potocima, tri mekteba: u Mostaru, Konjicu i Potocima, medresu, imaret i musafirhanu u Mostaru, te četiri mosta: u Konjicu, na Buni i dva na Lištici, i po jedan han u Mostaru, Konjicu, Čičevu i Potocima. Iz sredstava njegova vakufa sagrađen je kasnije i jedan hamam u Blagaju. Za izdržavanje vakufa zaviještao je 42 dućana u mostraskoj čaršiji, 16 kožara, šest mlinica i dvije stupe za valjanje sukna u selu Knešpolju u nahiji Blato, osam mlinica i dvije stupe na izvoru Bune, nešto zemlje u Mostaru i Knešpolju i 300.000 osmanskih dirhema u gotovini. Njegov mekteb u Mostaru je sagrađen u blizini istoimene džamije. Sagrađen je prije 1570., a dnevna plaća muallima prema vakufnami je iznosila 5 dirhema. Srušen je 1892., i na istom mjestu, kao i mjestu nekadašnjeg Karađoz-begovog hana i imareta podignuta je velika dvospratnica po imenu „Vakufski dvor“. Karađoz-begova medresa je također sagrađena nešto prije 1570. Karađoz-begova biblioteka je prva biblioteka poznata u Mostaru, kojoj je skromne temelje udario sam vakif. Zatvorena je 1934., kada je umro njen posljednji bibliotekar Muhamed-ef. Spahić. Od tada je nestalo mnogo knjiga, a ostatak je prenesen u Gazijinu biblioteku 1950. Karađoz-begov han je podignut nešto prije 1570, a srušen je 1890. (više: H. Hasandedić: op. cit., str. 13-17; I. Kasumović: Školstvo i obrazovanje u Bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave, Islamski kulturni centar, Mostar, 1999, pass.). IZVORI: - Afyoncu, Erhan: “Rustem Paşa”, İslām Ansiklopedisi, sv. XXXV, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2008. - Avdić, Mirsad: Muzej Sarajeva, http://www.zzi.at/files/avdic_poruka_mira.pdf, (pristupljeno 16.03.2015). - Alajbegović, Ibrahim Pečevija: Historija: 1520-1576., sv. I, preveo, predgovor napisao i popratio bilješkama Fehim Nametak, El-Kalem i Orijentalni institut, Sarajevo, 2000. - Bašagić, Safvet-beg: Kratka uputa u prošlost BiH, Vlastita naklada, Sarajevo, 1900. - Čajlaković, Muhamed: Vakufska pitanja u fetvama savremenih šerijatskih pravnika, Bošnjačka islamska zajednica Norrköping, Švedska, 2011. - Čelebi, Evlija: Putopis - Odlomci o jugoslovenskim zemljama, preveo, uvod i komentar napisao Hazim Šabanović, “Sarajevo –Publishing”, Sarajevo, 1996. - Hadžihusejnović, Salih Sidki Muvekkit: Povijest Bosne, sv. I, prveo Abdulah Polimac i dr., El-Kalem i GHB, Sarajevo, 1999. - Hammer, Joseph von: Historija Turskog/Osmanskog carstva, sv. I, Zagreb, 1979. - Hasanović, Esada: “Turistički proizvod kantona Sarajevo sa svojim osobenostima”, Diplomski rad, Panevropski Univerzitet Apeiron, Fakultet poslovne ekonomije, Banjaluka, juli 2008. - Imamović, Mustafa: Historija Bošnjaka, BKZ “Preporod”, Sarajevo, 2006. - İpşirli, Mehmet: „Osmansko državno uređenje“. Historija Osmanske države i civilizacije. vol. I, pr. E. İhsanoğlu, Orijentalni institut i IRCICA, sarajevo, 2004. - Inaldžik, Halil: Osmansko carstvo: Klasično doba 1300 – 1600, Utopija, Beograd, 2003. - Kreševljaković: Izabrana djela, sv. I, “Veselin Masleša”, Sarajevo, 1991. - Kreševljaković: Izabrana djela, sv. III, “Veselin Masleša”, Sarajevo, 1991. - Nametak, Alija: Islamski kulturni spomenici turskoga doba u BiH, Državna štamparija u Sarajevu, 1939. - Satış, İhsan: „Sadaret'ten Başvekalet'e Sadrazamlık“. Turkish Studies Dergisi, volume 6/3 – Summer 2011. - Smailagić, Nerkes: Leksikon islama, Svjetlost, Sarajevo, 1990. - Šabanović, Hazim: „Bosanski Divan“. Prilozi za orijentalnu filologiju, knjiga XVIII-XIX. Orijentalni institut, Sarajevo, Orijentalni istitut, 1973. - Uzunçarşılı, İ. Hakkı: Osmanlı Tarihi. c. I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1988. - Yetkin, Aydın: „Divan-ı Humayün“, The Journal of Academic Social Scince Studies (JASSS), volume 5, issue 5, October 2012.