Traktat o akuzativu stanja Mustafe Muhibbija
Sažetak
U ovom radu predstavljen je do sada neobrađen traktat o akuzativu stanja (Risāla ḥāl) napisan krajem 18. stoljeća na arapskom jeziku. Autor traktata je Mustafa Muhibbi (Muṣṭafā Muḥibbī), koji se spominje kao zvornički muftija, pjesnik i prozni autor. Kao izvori korištena su dva rukopisa traktata, od kojih se jedan čuva u rukopisnoj zbirci Nacionalne i univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine u Sarajevu, a drugi u zbirci rukopisa na orijentalnim jezicima Univerzitetske biblioteke „Svetozar Marković” u Beogradu. Istraživanje u ovom radu obuhvata tekstološku analizu dvaju dostupnih rukopisa, kritičku obradu djela, prijevod i tekstualnu analizu sadržaja traktata. Pregled sadržaja djela donosi studiju o akuzativu stanja u okviru arapske gramatičke misli, a posebno u okviru onih klasičnih izvora na koje se autor poziva razmatrajući centralno pitanje traktata posvećeno različitim jezičkim tumačenjima 28. ajeta sure Sabaʼ.
Ključne riječi: Mustafa Muhibbi (Muṣṭafā Muḥibbī), traktat, akuzativ stanja, 28. ajet sure Sabaʼ.
UVOD
Mustafa Muhibbi, autor Traktata o akuzativu stanja, koji je predmet ovog rada, spominje se u literaturi kao pjesnik, prozni autor i zvornički muftija. Živio je u drugoj polovini 18. i prvoj polovini 19. stoljeća. Drugih značajnih podataka iz njegove biografije gotovo da nema.1 Iz njegovog poetskog stvaralaštva izdvajaju se tarih u deset distiha o zauzeću Loznice (1228/1813-14)2 i tarih u sedam distiha koji je isklesan ispod teksta natpisa na Husein-kapetanovoj džamiji u Gradačcu (1242/1826).3 Ždralović navodi da je posjedovao veliku biblioteku iz koje se nekoliko rukopisa danas nalazi u okviru orijentalne zbirke Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti. Ovi rukopisi na marginama i pojedinačnim folijama sadrže njegove stihove i inskripcije.4
Mahlas Muhibbi nosili su različiti autori i prepisivači koji su stvarali u okrilju orijentalno-islamske kulture. Do miješanja autora i pogrešnog pripisivanja nekog djela drugom autoru moglo je doći ukoliko bi autor nosio isto vlastito ime i živio u istom vremenu. Začudo, na istom širem prostoru i u vremenu u kojem je živio autor Traktata, zvornički muftija Mustafa Muhibbi, istog imena i mahlasa djelovali su prepisivač Mustafa Muhibbi Belgradi i sarajevski kadija i pjesnik Mustafa Muhibbi, s kojima ga ne bi trebalo poistovjećivati.5
Prozno stvaralaštvo ovog autora sačinjava nekoliko kraćih traktata posvećenih različitim vjerskim temama.6 Osnovni cilj ovog rada jest predstaviti jedno od autorovih kraćih proznih djela, Traktat o akuzativu stanja (Risāla ḥāl), u kojem autor opisuje jednu od osnovnih morfosintaksičkih kategorija u arapskom jeziku, akuzativ stanja, za što su mu glavni povod bila različita jezička tumačenja 28. ajeta sure Sabaʼ: „wa mā arsalnāka illā kāffatan li al-nās” [Mi smo te poslali svim ljudima...]. Rad obuhvata tekstološku analizu dvaju dostupnih rukopisa, kritičku obradu djela, prijevod i tekstualnu analizu sadržaja Traktata.
OPIS RUKOPISĀ
Jedan rukopis Traktata nalazi se u kolekciji rukopisa Nacionalne i univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine u Sarajevu pod brojem Rs 368/10.7 Ime autora navedeno je na početku rukopisa, te na unutrašnjoj stranici prve korice kodeksa u čijem je sastavu ovaj rukopis. Tekst je pisan sitnim taʻlīqom i crnim mastilom. Na marginama su teško čitljive bilješke, jer je bjelina između napomena koje pripadaju rukopisu popunjena naknadno dodatim tekstom i brojevima koji sadržajem nisu povezani sa osnovnim tekstom Traktata. Rukopis zaprema dvije folije teksta (80b-81a). Na prvoj foliji je šesnaest linija teksta, a na drugoj sedamnaest. U kratkom kolofonu navedeno je samo ime prepisivača (Mufti-zade). Nema podataka o mjestu i vremenu prijepisa.
Drugi rukopis se čuva u zbirci rukopisa na orijentalnim jezicima Univerzitetske biblioteke „Svetozar Marković” u Beogradu pod brojem Rso 352/4. Digitalizirani rukopis postavljen je na online platformu i dostupan na bibliotečkoj web-stranici.8 Tekst je ispisan čitkim nastaʻlīqom i crnim mastilom. Na marginama se na nekoliko mjesta nalaze bilješke uz tekst. Ove bilješke napisane rukom istog prepisivača čitljive su, osim bilješke na posljednjoj foliji koja se većim dijelom zbog izblijedjele tinte ne može pročitati. Rukopis je, prema podacima koji se o rukopisu navode, prepisao Ismāʻīl al-Ḥabālī. Tekst je omeđen jednostavno iscrtanim okvirom. Na svakoj od pet folija je po jedanaest linija teksta. Kustode su prisutne. U kolofonu na kraju teksta navedeni su podaci o autoru, mjestu i vremenu završetka djela.
Tekstovi rukopisā strukturirani su, kao što je uobičajeno, bez paragrafa i bez interpunkcije. Iako u radu nudimo izvornu formu djela na arapskom jeziku bez ikakvih izmjena, u prijevodu smo intervenirali u tom smislu. Identifikacija autorovih riječi i tuđih riječi u tekstu moguća je zbog činjenice da autor vlastiti tekst izdvaja upotrebom glagola u prvom licu jednine ili upućuje na tuđi tekst upotrebom citatnih leksičkih signala, obično glagola qāla (rekao je) ili mā rawāhu (ono što je prenio), te intahā kalāmuhu (ovdje završavaju njegove riječi) uz obavezno navođenje autora, što donekle olakšava i genezu citata. U tekstovima rukopisā upotrebljavane su uobičajene skraćenice تع za taʻālā, م ﻋ za ʻalayhi al-salām, te صلعم za ṣallā Allāh ʻalayhi wa sallama.9
PREGLED SADRŽAJA TRAKTATA I RASPRAVA
Nakon invokacije, koja predstavlja ustaljen i u tradiciji ukorijenjen način započinjanja svakog djela, autor navodi povod pisanju Traktata o akuzativu stanja. Zanimljivo je da je riječ o fetvi koju je izdao šejhul-islam Abū al-Suʻūd10 kao odgovor na pitanje vezano za jedan jezički problem. Naime, neko je ovog istaknutog učenjaka upitao da li je ispravno kao primjer akuzativa stanja za potvrđivanje regensa navesti 28. ajet sure Sabaʼ: wa mā arsalnāka illā kāffatan li al-nās [Mi smo te poslali svim ljudima...]11, što je u svom komentaru Miftāḥa učinio Kemalpašazade.12 Odgovor je bio odričan, s čime se Muhibbi saglasio. U nastavku autor navodi svrhu pisanja Traktata. Iz zadataka koje nabraja jasno je da ima namjeru da iznese tumačenja navedenog ajeta koja su vezana za univerzalnost poruke Poslanika, a. s., i da objasni razliku koja postoji između različitih vrsta akuzativa stanja.
Nakon što je naveo fetvu i centralni jezički problem koji iz nje proizlazi, autor je Traktat sadržajno podijelio na tri dijela. U prvom dijelu obrazlaže nekoliko vrsta akuzativa stanja i pri tome pažnju usmjerava na preciznije objašnjenje akuzativa stanja koji služi za potvrđivanje regensa jer je upravo ovaj akuzativ fetvom problematiziran. U drugom dijelu u fokusu su argumenti koji potvrđuju univerzalni karakter poruke Poslanika, a. s., i u okviru ovog dijela autor iznosi različita jezička tumačenja 28. ajeta sure Sabaʼ. U trećem dijelu Traktata autor nastavlja opća razmatranja kategorije akuzativa stanja i dodaje opis još nekoliko vrsta ovog akuzativa. S obzirom na to da se prvi i treći dio Traktata mogu sadržajno povezati, u nastavku ćemo najprije predstaviti one vrste akuzativa stanja koje je sam autor izdvojio, bez namjere da šire razmatramo ovu izuzetno kompleksnu morfosintaksičku kategoriju, a potom ćemo se podrobnije posvetiti drugom i zanimljivijem dijelu Traktata, koji se odnosi na različita jezička tumačenja konkretnog ajeta.
Može se reći da je autor djelo napisao za one koji su upoznati s kategorijom akuzativa stanja. S obzirom na to je da je riječ o veoma sažetoj formi traktata, autor se ne zadržava na definiciji ovog akuzativa, na uvjetima njegove upotrebe, oblicima, strukturi rečenice u kojoj se može javiti, regensu, niti se trudi da ga objasni u okviru šire grupe akuzativa kontrastirajući ga sa drugim kategorijama, primjerice akuzativom specifikacije, što se u normativnim gramatikama i jezikoslovnim djelima obično čini. Primarni cilj autora jest da jezgrovitim opisom razdvoji akuzativ stanja koji služi za potvrđivanje regensa od onih koji to nisu, kako bi pokazao da ajet wa mā arsalnāka illā kāffatan li al-nās ne predstavlja primjer upotrebe akuzativa stanja za potvrđivanje regensa.
Stoga Muhibbi polazi od objašnjenja akuzativa stanja za potvrđivanje regensa (ḥāl muʼakkada li ʻāmilihā) i tvrdi da se ovim akuzativom na mora odgovoriti na pitanje kako, čime, zapravo, kaže da ova vrsta akuzativa stanja ne služi da objasni stanje nositelja stanja (ṣāḥib al-ḥāl), te navodi kao primjer ajet: wa lā taʻṯaw fī al-arḍ mufsidīn [...i ne činite zlo po Zemlji nered praveći!]13 u okviru kojeg je akuzativ stanja mufsidīn upotrijebljen da potvrdi značenje glagola, tj. regensa. Ovaj akuzativ stanja autor razdvaja od akuzativa stanja koji potvrđuje sadržaj imenske rečenice (ḥāl muʼakkada li maḍmūn al-ğumla al-ismiyya) i navodi primjer: Zayd abūka ʻaṭūfan [Zejd je tvoj dobrostivi otac]. U okviru akuzativa stanja koji služe za potvrđivanje ne izdvaja akuzativ stanja za potvrđivanje nositelja stanja (ḥāl muʼakkada li ṣāḥibihā) koji Ibn Hišām navodi i daje primjer: ğāʼa al-qawm ṭarran [Ljudi su došli skupa]. Zanimljivo je da su ovu vrstu akuzativa, kako kaže Ibn Hišām, gramatičari zanemarili, a da su „Ibn Mālik i njegov sin primjere za njega pripisali akuzativu stanja za potvrđivanje regensa, što je pogrešno”.14 Neobično je da Muhibbi ne spominje ovu vrstu akuzativa stanja, jer se riječ kāffa u ajetu o čijem jezičkom tumačenju se kasnije vodi rasprava može opisati upravo ovom vrstom akuzativa stanja.
Muhibbi pomalo neuređeno prenosi klasifikaciju akuzativa stanja te primjere kako se navode u klasičnim gramatičkim djelima. Tako razdvaja akuzativ stanja koji izražava prolazno (ḥāl muntaqila) i inherentno stanje (ḥāl mulāzima) nositelja stanja. Za prvu vrstu navodi primjer: ğāʼanī Zayd rākiban [Zejd mi je došao jašući], a za drugu Zayd abūka ʻaṭūfan [Zejd je tvoj dobrostivi otac], budući da je dobrostivost inherentno svojstvo očinstva. Kao primjer za akuzative stanja koji slijede jedan za drugim (mutarādifa) i akuzative stanja koji se prepliću (mutadāḫila) navodi primjer: raʼā al-Nabiyy ʻam mustalqiyan fī al-masğid wāḍiʻan iḥdā riğlayhi ʻalā al-uḫrā [Vidio je Poslanika, a. s., u džamiji kako leži stavivši nogu preko noge] u kojem se akuzativi stanja mustalqiyan i wāḍiʻan, po njegovom mišljenju, mogu dvojako tumačiti. To znači da se mustalqiyan i wāḍiʻan mogu opisati kao akuzativi koji imaju isti regens (raʼā) i istog nositelja stanja (al-Nabiyy) ili kao akuzativi od kojih mustalqiyan ima regens (raʼā) i nositelja stanja (al-Nabiyy), dok je akuzativu stanja wāḍiʻan regens akuzativ stanja mustalqiyan, a nositelj stanja skrivena lična zamjenica u okviru ovog akuzativa (on). Ibn Hišām, recimo, odbacije prvo objašnjenje i tvrdi da, ukoliko se u iskazu javi više od jednog akuzativa stanja, nositelj stanja i regens se moraju promijeniti.15 Muhibbi svim ovim vrstama dodaje i podjelu akuzativa stanja na osnovu vremena iskazanog njime na istodobni (ḥāl mutawāṭiʼa) kojim se izražava sadašnje vrijeme i implicitni (ḥāl muqaddara) kojim se izražava buduće vrijeme.
U drugom tematski zaokruženom dijelu Traktata Muhibbi donosi pripovijest koja predstavlja polemiku između al-Qāḍīja Abū Saʻīda al-ʻAqbānīja16 i nekog Jevrejina o univerzalnosti poruke Poslanika, a. s. Ovu priču Muhibbi preuzima iz glose uz djelo Muġnī al-labīb koju je napisao al-Šamnī.17 Al-ʻAqbānī kao argumente koji potvrđuju univerzalnost poslanstva Poslanika, a. s., navodi jedan hadis i ajet wa mā arsalnāka illā kāffatan li al-nās. Na detaljima ove pripovijesti nećemo se zadržavati. Ono što je zanimljivo jest da jedno religijsko pitanje otvara jezičko pitanje mogućnosti upotrebe akuzativa stanja ispred nositelja stanja u genitivu iza prijedloga. Stoga Muhibbi navodi i drugačija jezička tumačenja, al-Zamaḫšarījevo i al- Zağğāğevo, kako bi pokazao da drugačija jezička analiza suštinski ne mijenja činjenicu da se ovaj ajet može upotrijebiti kao argument koji potvrđuje univerzalnost poruke Poslanika, a. s.
Al-Zamaḫšarī u jezičkoj analizi ajeta riječ kāffa opisuje kao atribut riječi irsāla u službi apsolutnog objekta (al-mafʻūl al-muṭlaq). Apsolutni objekat u arapskom jeziku predstavlja masdar ili glagolsku imenicu koja dolazi iza glagola istog korijena ili glagola koji mu je sinonim i služi da pojača njegovo značenje. Kada se ova imenica modificira atributom, onda masdar postaje semantički irelevantan, a značenje fraze preuzima atribut koji se obično prevodi adverbijalnim oznakama načina. Al-Zamaḫšarī navodi da riječ kāffa u ovom slučaju ima značenje riječi ʻāmma, tako da se fraza irsāla kāffa treba razumjeti da je Poslanik, a. s., poslan tako da njegovo poslanstvo (irsāla) okupi ljude i da spriječi (kaffa) bilo koga da se nađe izvan njegovog okrilja.18 Zanimljivo je da al-Zamaḫšarī ne odbacuje tumačenje koje daje al-Zağğāğ. Ovaj autor, nakon što kaže da riječ kāffa u jeziku znači obuhvatanje (iḥāṭa), ovu riječ tumači kao akuzativ stanja lične zamjenice drugog lica jednine koja referira na Poslanika, a. s., u frazi arsalnāka (Mi smo te poslali), a sufiks za ženski rod (tāʼ marbūṭa) objašnjava kao sufiks koji služi za naglašavanje. U tom smislu, frazu kāffa li al-nās treba razumjeti kao: da okupiš ljude.19 Al-Zamaḫšarī nije tako popustljiv kada govori o trećem načinu na koji su mnogi gramatičari i muffesiri ovaj ajet tumačili. Nedvosmisleno odbacuje mogućnost da se riječ kāffa opiše kao akuzativ stanja riječi al-nās, jer nije dozvoljeno da akuzativ stanja stoji ispred nositelja stanja koji se javlja u prijedložnoj frazi. Štaviše, al-Zamaḫšarī produbljuje analizu i navodi da ova greška povlači za sobom drugu koja podrazumijeva upotrebu prijedloga li u značenju prijedloga ilā.20 Ovo objašnjenje tiče se uobičajene upotrebe glagola arsala (poslati) sa prijedlogom ilā. U njegovom tumačenju li se javlja kao posrednik u rekciji tranzitivnog verbativnog imena (masdara). Međutim, treba istaći da al-Zamaḫšarī zanemaruje činjenicu da se ovaj prijedlog svrstava u grupu prijedloga sa značenjem direktivnog kretanja (intihāʼ al-ġāya) zajedno sa prijedlogom ilā, te da se u ovom značenju može javiti.
Ibn Hišām u svom znamenitom djelu Muġnī al-labīb oštro kritikuje tumačenje ovog ajeta koje nudi al-Zamaḫšarī. Istina, on ne govori o poziciji akuzativa stanja u odnosu na nositelja stanja, ali odbacuje mogućnost da se riječ kāffa tumači na bilo koji drugi način osim kao akuzativ stanja koji se odnosi isključivo na razumna bića i stoji obavezno u akuzativu.21
Ovdje je potrebno naglasiti da autori normativnih gramatika (muḥaqqiqūn) kada govore o akuzativu stanja uglavnom dozvoljavaju preponiranje akuzativa stanja nositelju stanja u genitivu. Tako, primjerice, Ibn Mālik kaže da ovu mogućnost ne treba zabranjivati, iako to neki čine, jer se primjeri takve upotrebe akuzativa stanja javljaju u arapskom jeziku:
وسَبْقَ حَالٍ مَا بحَرفٍ جُرَّ قدْ أَبَوْا، فلا أمْنَعْهُ، فَقَدْ ورِدْ22
Međutim, tumačenje ovog ajeta nije jednoobrazno ni u kasnijoj egzegetskoj tradiciji. Al-Bayḍāwī, recimo, otvara mogućnost da se ajet tumači u skladu sa stanovištima al-Zamaḫšarīja i al-Zağğāğa i nedvosmisleno odbija treću mogućnost da se riječ kāffa opisuje kao akuzativ stanja kojem je nositelj stanja riječ al-nās.23 S druge strane, Ibn Kaṯīr u svom znamenitom tefsiru početak ovog ajeta tumači u skladu sa stajalištem da se riječ kāffa odnosi na ljude, te kaže da ove riječi znače da je Poslanik, a. s., poslan svim odgovornim stvorenjima, kao što Uzvišeni kaže i u ajetu: qul yā ayyuhā al-nās innī rasūl Allāh ilaykum ğamīʻan... [Reci: „O ljudi, ja sam svima vama Allahov Poslanik...”].24
PRIJEVOD TRAKTATA
Traktat o akuzativu stanja Muhibbija
U ime Allaha Svemilosnog Milostivog,
Hvala Allahu koji se u uzvišenosti svoje svetosti nikada ne mijenja i ne umire, kojega se ne dotiče protok vremena niti izmjena stanja, kako je o Njegovoj uzvišenoj bîti rečeno: Nikada se ne pretvara iz jednog stanja u drugo, a potom:
Dok sam čitao neke knjige naišao sam na fetvu istaknutog učenjaka Abū al-Suʻūda, neka mu se naš voljeni Gospodar smiluje. Pitanje glasi: da li je rahmetli Kemalpašazade, neka mu Allah podari svako dobro i više od toga, u svom komentaru al-Miftāḥa za akuzativ stanja koji služi za potvrđivanje regensa ispravno naveo kao primjer časni ajet: wa mā arsalnāka illā kāffatan li al-nās [Mi smo te poslali svim ljudima...]? Odgovor: ne. Dao je ispravan odgovor.
Želio sam da u ovom radu iznesem istraživanje i pripovijesti u vezi s tumačenjem ovog časnog ajeta koje se odnose na univerzalnost poruke našeg Poslanika, a. s., da predstavim akuzativ stanja koji služi da potvrdi regens, da razjasnim razliku koja postoji između ove vrste akuzativa stanja i drugih koje služe za objašnjenje, da predstavim akuzative stanja koji slijede jedan za drugim ili se prepliću i još neke u okviru rečenice. Tražeći uputu od Boga kažem: Znaj da akuzativ stanja koji služi da potvrdi regens ne mora služiti da odgovori na pitanje kako, kao što je slučaj s akuzativom stanja u riječima Uzvišenog: wa lā taʻṯaw fī al-arḍ mufsidīn [...i ne činite zlo po Zemlji nered praveći!], jer al-ʻaṯw ovdje označava nered, a riječ mufsidīn [nered praveći] upotrijebljena je da naglasi značenje nereda i da se isključi mogućnost da se ova riječ [al-ʻaṯw] razumije kao nešto što za ishod ima dobro, kao u slučaju Hidra, a. s., kada je oštetio lađu i ubio dječaka.25 Ovaj akuzativ razlikuje se od akuzativa stanja koji služi za objašnjenje, čijom se upotrebom, uz ispunjenje određenog uvjeta, odgovara na pitanje kako, pa kažemo: ḍarabtu al-liṣṣ maktūfan [Udario sam lopova svezana] i ğiʼtuka rākiban [Došao sam ti jašući], i od akuzativa stanja koji služi za potvrđivanje, odnosno ovjeravanje sadržaja imenske rečenice Zayd abūka ʻaṭūfan [Zejd je tvoj dobrostivi otac], koji je suprotan akuzativu stanja koji označava prolazno stanje, kao u primjeru ğāʼanī Zayd rākiban [Zejd mi je došao jašući]. Svi oni, kao što znaš, ne predstavaljaju akuzativ stanja koji služi za potvrđivanje regensa. Na osnovu ovoga što smo iznijeli jasno je da je veliki učenjak u komentaru al-Miftāḥa pogriješio. Da mi je znati zašto.
Pripovijest i rasprava koju sam obećao tiču se priče koju je al-Qāḍī Abū Saʻīd ispričao: „U gradu Marakešu susreo sam jednog Jevrejina koji se bavi naukom, pa me je upitao: Koji dokaz imate za univerzalnost poruke vašeg Poslanika, s. a. v. s.? Odgovorio sam riječima Poslanika, a. s.: Poslan sam i crvenim i crnim. Reče mi: Ovo je hadis koji je prenio samo jedan niz prenosilaca i donosi samo uvjerenost, a pitanje zahtijeva pouzdanost. Potom mu navedoh riječi Uzvišenog: wa mā arsalnāka illā kāffatan li al-nās [Mi smo te poslali svim ljudima...]. Reče: Ovo je dokaz samo onome ko smatra da je ispravno akuzativ stanja upotrijebiti ispred nositelja stanja koji stoji u genitivu iza prijedloga, a ja ne mislim tako. Rekoh: Dokaz univerzalnosti poruke Poslanika, a. s., krajnje je jasan, „- a onaj kome Allah ne da svjetlo neće svjetla ni imati”,26 zbog čega je Poslanik, a. s., pisao bizantijskim, perzijskim i abesinijskim vladarima pozivajući ih da prime islam i da se pridruže zajednici sačuvanoj od grijeha. O ovoj priči Mula Saʻdī27 je rekao: Ako bih ti kazao, kao što je rekao prognanik, da je ovaj ajet dokaz samo onome ko smatra da je ispravno akuzativ stanja upotrijebiti ispred nositelja stanja u genitivu – iako ne znači da nije dokaz i kada se riječ Uzvišenog kāffatan smatra atributom izostavljenog masdara u irsālatan kāffatan, kao što smatra al-Zamaḫšarī, ili kada se smatra akuzativom stanja lične zamjenice ka [ti] u arsalnāka [Mi smo te poslali], tj. kao onog ko će ih sakupiti [ljude], što je spomenuo al-Zağğāğ – ja bih rekao da je dokaz univerzalnosti kada se objasni i kao nekategorični dokaz, iako pitanje zahtijeva kategorični.” Ovdje završavaju njegove riječi, neka mu se Allah smiluje.
Primjer akuzativa stanja koji slijede jedan za drugim ili se prepliću su riječi Abdullaha Ibn Zayda da je vidio Poslanika, a. s., kako leži u džamiji stavivši nogu preko noge [raʼā al-Nabiyy ʻam mustalqiyan fī al-masğid wāḍiʻan iḥdā riğlayhi ʻalā al-uḫrā]. Ako se wāḍiʻan [stavivši] opiše kao akuzativ stanja objekata glagola raʼā [vidjeti] kao što se opisuje riječ mustalqiyan [kako leži], riječ je o akuzativima stanja koji slijede jedan za drugim, a ako se opiše kao akuzativ stanja skrivene lične zamjenice u riječi mustalqiyan, riječ je o akuzativima stanja koji se prepliću. Istovremeni akuzativ stanja je istodoban sa regensom, kao naprimjer: ğāʼa Zayd rākiban [Došao je Zejd jašući], a suprotan ovom je implicitni akuzativ stanja, kao u riječima Uzvišenog: fa udḫulūhā ḫālidīn [... zato uđite u nj, u njemu ćete vječno boraviti],28 tj. predodređena vam je vječnost. U svojoj knjizi za ovaj akuzativ dao je primjer: marartu bi rağul maʻahu ṣaqr ṣāʼidan bihi ġadan [Prošao sam pored čovjeka sa orlom kojim će sutra loviti], tj. zamišljen je lov njim sutra. Neka ovo bude posljednje što sam namjeravao i obećao reći.
Završen je traktat al-Muḥibbīja, muftije u gradu Zvorniku, 1216. godine.
TEKST TRAKTATA O AKUZATIVU STANJA
رسالهء حال لمحبي29
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله المنزّه في جلال قدسه عن التغيّر والانتقال الذي لا يجري عليه تعاقب الازمان وتوارد الاحوال كما قيل في شان ذاته المتعالى نكرد وهيج از حالي بحالي وبعد لمّا وجدت في اثناء المطالعة في بعض الكتب فتوى العلاّمة ابي السعود عليه رحمة ربنا30 الودود وهي هذه المسئلة مرحوم كمال باشازاده اكرمه الله بالحسنى والزيادة مفتاح شرحنده حال عاملني مؤكّد اولديغنه وما ارسلناك الّا كافةً للناس اية31 كريمه سين مثال كتورمه سي32 صحيح اولرمي الجواب اولمز ديو جواب باصواب بيورمش اردت ان اثبت في هذه الورقة ما تحدّق بصري عليه من البحث والقصّة في وجه الاستدلال بهذه الآية الكريمة على عموم رسالة نبيّنا33 عم وان امثل الحال المؤكّدة للعامل وابيّن الفرق بينها وبين الاحوال المبيّنة من جهة التعريف وامثل الاحوال المترادفة والمتداخلة34 وغير ذالك استطرادا في الجملة فاقول وبالله التوفيق اعلم انّ الحال المؤكّدة للعامل قد35 لا يصلح للوقوع في جواب كيف نحو قوله تع ولا تعثوا في الارض مفسدين فانّ العثو الفساد وقوله36 مفسدين مؤكّد له ليخرج ما يقصد به الاصلاح37 كما فعل الحضر عم من خرق السفينة وقتل الغلام بخلاف38 الاحوال المبيّنة فان صلاح الحال للوقوع في جواب كيف لشرط فيها نقول ضربت اللّصّ مكتوفا وجئتك راكبا والحال المؤكّدة اي المقرّرة لمضمون جملة اسمية نحو زيد ابوك عطوفا مقابل للحال المنتقلة نحو جاءني39 زيد راكبا وهي غير الحال المؤكّدة للعامل كما عرفت40 وممّا قرّرنا اتّضح خطء العلّامة في شرح المفتاح41 وليت شعري ما اوقعه فيه وامّا القصّة والبحث الموعود فما نقل عن القاضي ابي سعيد انّه قال اجتمعت بمراكش بيهودي يشتغل بالعلوم فقال لي ما دليلكم على عموم رسالة42 نبيّكم صلعم قلت قوله عم بعثت الى الاحمر والاسود فقال لي هذا خبر آحاد فلا يفيد الّا الظنّ والمطلوب في المسئلة القطع فقلت له قوله تع وما ارسلناك الّا كافةً للناس فقال هذا لا يكون حجّة الّا على43 من يقول بصحّة تقديم الحال على صاحبها المجرور بالحرف وانا لا اقول بصحّته قلت دليل عموم رسالته عم في غاية الظهور لكن من لم يجعل الله له نورا فما له من نور من ذالك كتبه عم الى القياصرة والاكاسرة وملوك الحبشة وغيرهم بدعوتهم الى الاسلام واجماع الامّة المعصومة على ذالك قال المولى سعدي فان قلت كيف قال المطرود الآية لا تكون حجّة الّا على من يقول بصحّة تقديم الحال على صاحبها المجرور مع انّه قوله تع كافّةً اذا جعلت صفة لمصدر محذوف اي الّا ارسالة44 كافّةً لهم كما قاله الزمخشري او حالا من الكاف في ارسلناك اي الّا جامعا45 لهم على ما ذكره الزّجاج يتمّ به الاحتجاج قلت لعلّه لا يقول بحجّيّة العام اذا لم يكن مفسرا لكونه دليلا ظنيّا والمطلوب في المسئلة القطع انتهى كلامه رحمه الله وامّا الاحوال المترادفة والمتداخلة فمثالها في نحو ما رواه46 عبد الله بن زيد انّه راى النبي عم مستلقيا في المسجد واضعا احدى رجليه على الاخرى فان جعل واضعا حالا لمفعول راى كمستلقيا فهما من الاحوال المترادفة فان47 جعل حالا من الضّمير المستكن في مستلقيا فمن الاحوال المتداخلة والحال المتواطئة هي التي يقارن العامل في الوجود نحو جاء زيد راكبا والحال المقدّرة بخلافه نحو قوله تع فادخلوها خالدين اي مقدّرين بخلود ومثّله في الكتاب بقوله مررت برجل معه صقر صايدا به غدا اي مقدّر به الصيد غدا وليكن هذا آخر ما كان القصد مني وَعْدا48
تمت الرّسالة لمحبّي المفتي بمدينة ايزورنيق سنة ست عشر وماءتين والف
Zaključak
Mustafa Muhibbi, koji je obavljao dužnost zvorničkog muftije početkom 19. stoljeća, jedan je od manje poznatih bošnjačkih autora koji su pisali na orijentalnim jezicima. Njegov književni i naučni rad zabilježen je sporadično u kataloškim natuknicama i čeka naučnu valorizaciju. Ovim radom započeli smo s predstavljanjem njegovog naučnog opusa. Traktat o akuzativu stanja koji je Muhibbi napisao krajem 18. stoljeća, iako nepretenciozno i sažeto djelo, zahvata bitna pitanja vezana za akuzativ stanja u arapskom jeziku, a posebno se bavi problemom različitih jezičkih tumačenja 28. ajeta sure Sabaʼ. Jasno je da autor dobro vlada nerazdvojnim i usko povezanima egzegetskom i arapskom gramatičkom tradicijom, znalački koristi različite izvore, otvara značajna jezička pitanja, kritički ih posmatra, a katkada izlaže i vlastiti sud o njima. Nadamo se da će predstavljanje ovog djela nesumnjive naučne vrijednosti potaknuti nova istraživanja kako naučnog tako i poetskog opusa ovog autora.
Mulović, A. (2023). Traktat o akuzativu stanja Mustafe Muhibbija. Anali Gazi Husrev-Begove Biblioteke, 30(44), 201–216. https://doi.org/10.51719/25663267.2023.30.44.201
IZVORI I LITERATURA
Izvori
Muḥibbī, Muṣṭafā, Tafsīr al-āya „wa mā arsalnāka illā kāffa li an-nās”, Rs 368/10, Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo
Muḥibbī, Muṣṭafā, Risāle-i ḥāl, Rso 352/4, Univerzitetska biblioteka „Svetozar Marković”, Beograd (http://arhiva.unilib.rs/cirilica/zbirka/rukopisa/orijentalni-rukopisi; https://phaidrabg.bg.ac.rs/o:1496)
Literatura
al-Bayḍāwī, Nāṣiruddīn Abī al-Ḫayr ʻAbdullāh Ibn ʻUmar Ibn Muḥammad al-Širāzī al-Šāfiʻī, Anwār al-tanzīl wa asrār al-taʼwīl, vol. 4, Dār iḥyāʼ al-turāṯ al-ʻarabī, Bayrūt, s. a.
Çelebi, Kātib, Kašf al-ẓunūn ʻan asāmī al-kutub wa al-funūn, vol. 2, Dār iḥyā’ al-turāṯ al-ʻarabī, Bayrūt, s. a.
Gacek, Adam, Arabic Manuscripts: A Vademecum for Readers, Handbook for Oriental Studies, vol. 98, Brill, Leiden – Boston, 2009.
Hadžiosmanović, Lamija; Trako, Salih, Tragom poezije bosanskohercegovačkih Muslimana na turskom jeziku, Gazi Husrevbegova biblioteka, Sarajevo, 1985.
Ḥasan, ʻAbbās, al-Naḥw al-wāfī, vol. 2, Dār al-maʻārif, al-Qāhira, 1999.
Ibn ʻAqīl, Bahāʼuddīn ʻAbdullāh al-Hamadānī al-Miṣrī, Šarḥ ʻalā Alfiyya Ibn Mālik, vol. 1, ur. Muḥammad Muḥyiddīn ʻAbd al-Ḥamīd, al-Maktaba al-ʻaṣriyya, Bayrūt, 1993.
Ibn Hišām, Ğamāluddīn al-Anṣārī, Muġnī al-labīb ʻan kutub al-aʻārīb, ur. Māzin Mubārak, Muḥammad ʻAlī Hamidullāh, Dār al-fikr, Dimašq, 1964.
Ibn Kaṯīr, Abū al-Fidāʼ Ismāʻīl Ibn ʻUmar, Tafsīr al-Qurʼān al-ʻaẓīm, vol. 6, ur. Sāmī Ibn Muḥammad al-Salāma, Dār ṭayyiba li al-našr wa al-tawzīʻ, al-Riyāḍ, 1999.
KUR’AN (prev. Besim Korkut), Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1977.
Lavić, Osman, NUBBiH, Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa, Al-Furqan, Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, London – Sarajevo, 2011.
Mehmedović, Ahmed, Leksikon bošnjačke uleme, Gazi Husrev-begova biblioteka, Sarajevo, 2018.
Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine: Istočna i Centralna Bosna, knj. 2, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1998.
Paić-Vukić, Tatjana, Svijet Mustafe Muhibbija, sarajevskog kadije, Srednja Europa, Zagreb, 2007.
Šabanović, Hazim, Književnost Muslimana BiH na orijentalnim jezicima, Svjetlost, Sarajevo, 1973.
al-Sakkākī, Yūsuf Ibn Abī Bakr, Miftāḥ al-ʻulūm, ur. Naʻīm Zarzūr, Dār al-kutub al-ʻilmiyya, Bayrūt, 1987.
al-Šamnī, Taqiyyuddīn Aḥmad Ibn Muḥammad, al-Munṣif min al-Kalām ʻalā Muġnī Ibn Hišām, vol. 2, Maṭbaʻa Muḥammad Afandī Muṣṭafā, al-Qāhira, s. a.
al-Zağğāğ, Abū Isḥāq Ibrāhīm Ibn al-Sarrī, Maʻānī al-Qurʼān wa iʻrābuhu, vol. 3, ur: ʻAbd al-Ğalīl ʻAbduhu Šalbī, ʻĀlam al-Kutub, Bayrūt, 1988.
al-Zamaḫšarī, Abū al-Qāsim Ğārullāh Maḥmūd Ibn ʻUmar al-Ḫawārazmī, Tafsīr al-Kaššāf ʻan ḥaqāʼiq al-tanzīl wa ʻuyūn al-aqāwīl fī wuğūh al-taʼwīl, ur. Ḫalīl Maʼmūn Šīḥa, Dār al-maʻrifa, Bayrūt, 2009.
Ždralović, Muhamed, Bosansko-hercegovački prepisivači djela u arabičkim rukopisima, Svjetlost, Sarajevo, 1988.
Treatise on the Accusative of State by Mustafa Muhibbi
Summary
This paper presents a hitherto unpublished Treatise on the Accusative of State (Risāla ḥāl) written in Arabic at the end of the 18th century. The author of the treatise is Mustafa Muhibbi (Muṣṭafā Muḥibbī), a poet and prose author, who also served as a mufti in Zvornik. Two copies of this work were used as sources. One copy is held in the manuscript collection of the National and University Library of Bosnia and Herzegovina in Sarajevo and the other one in the collection of manuscripts in oriental languages of the University Library Svetozar Marković in Belgrade. The research includes textological preparation of a text accompanied by an annotated translation and a textual analysis of the content of the Treatise. The review of the content brings a study of the accusative of state within Arabic grammatical thought and especially within those classical sources which the author refers to when considering the central issue of the treatise related to different linguistic interpretations of the 28th verse of the Surah Sabaʼ.
Keywords: Mustafa Muhibbi (Muṣṭafā Muḥibbī), treatise, the accusative of state, verse 28th of Surah Sabaʼ
NUBBiH, Rs 368/10 (fol. 80b-81a)
Univerzitetska biblioteka „Svetozar Marković”, Rso 352/4 (fol. 1b-2a)
1 Šabanović škrto navodi samo jednu rečenicu o ovom autoru imenujući ga Muhibli: „Bio je zvornički muftija, bio je živ 1228/1813. godine” (Vidi: Hazim Šabanović, Književnost Muslimana BiH na orijentalnim jezicima, Svjetlost, Sarajevo, 1973, 682).
2 Vidi: Lamija Hadžiosmanović, Salih Trako, Tragom poezije bosanskohercegovačkih Muslimana na turskom jeziku, Gazi Husrevbegova biblioteka, Sarajevo, 1985, 52-53.
3 Vidi: Mehmed Mujezinović, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine: Istočna i Centralna Bosna, knj. 2, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1998, 175-176.
4 Vidi: Muhamed Ždralović, Bosansko-hercegovački prepisivači djela u arabičkim rukopisima, Svjetlost, Sarajevo, 1988, 307.
5 Isto; Tatjana Paić-Vukić, Svijet Mustafe Muhibbija, sarajevskog kadije, Srednja Europa, Zagreb, 2007, 100.
6 Vidi: Ahmed Mehmedović, Leksikon bošnjačke uleme, Gazi Husrev-begova biblioteka, Sarajevo, 2018, 368.
7 Osman Lavić, NUBBiH, Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa, Al-Furqan, Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, London – Sarajevo, 2011, 149-150.
8 http://arhiva.unilib.rs/cirilica/zbirka/rukopisa/orijentalni-rukopisi; https://phaidrabg.bg.ac.rs/o:1496
9 Vidi: Adam Gacek, Arabic Manuscripts: A Vademecum for Readers, Handbook for Oriental Studies, vol. 98, Brill, Leiden – Boston, 2009, 313-315.
10 Abū al-Suʻūd Efendi al-ʻImādī al-Isklībī bio je islamski pravnik i egzegeta, te šejhul-islam Osmanskog Carstva od 951/1545. do 982/1574. godine.
11 Kurʼan, Sabaʼ: 28. Riječ je, zapravo, o dijelu ajeta koji u cjelini glasi: wa mā arsalnāka illā kāffatan li al-nās bašīran wa naḏīran wa lākinna akṯar al-nās lā yaʻlamūn [Mi smo te poslali svim ljudima da radosne vijesti donosiš i da opominješ, ali većina ljudi ne zna]. Napominjemo da se akuzativ stanja kao morfosintaksička kategorija koju obilježava širok spektar sintaksičkih funkcija u arapskom jeziku na bosanski jezik može prevesti na različite načine, što će biti uočljivo u prijevodu primjera u nastavku rada. Stoga ćemo riječi u službi akuzativa stanja transkribirati uključujući padežni nastavak za akuzativ neodređene riječi (-an) kao najznačajniju karakteristiku njihovog morfološkog oblika, kako bi ga istaknuli.
12 Šamsuddīn Ahmad Ibn Kamāl bio je osmanski historičar, pjesnik, pravnik i šejhul-islam od 932/1526. do 940/1534. godine, u vrijeme vladavine Sulejmana Veličanstvenog. Autor je nedovršenog komentara al-Sakkākījevog znamenitog djela Miftāḥ al-ʻulūm kojeg je nazvao Taġyīr al-Miftāḥ. Komentar je dovršio al-Mūlā Ibrāhīm Ibn Ḥisām al-Karmayānī (Vidi: Kātib Çelebi, Kašf al-ẓunūn ʻan asāmī al-kutub wa al-funūn, vol. 2, Dār iḥyā’ al-turāṯ al-ʻarabī, Bayrūt, s. a., 1766). Interesantno je da Kātib Çelebi na istoj stranici navodi da je učenjak poznat kao ʻAllāmak napisao glosu uz Ibn Kamālov Taġyīr al-Miftāḥ koju je nazvao Ifāḍa al-Miftāḥ fī ḥāšiya Taġyīr al-Miftāḥ, koja počinje riječima: ğalla ḏikr man bi yadihi Miftāḥ al-ʻulūm... Moguće je da je riječ o našem autoru Muhamedu Musiću Allameku, iako se ovo djelo u izvorima ne navodi među njegovim djelima koja je napisao iz jezikoslovlja.
13 Kurʼan, al-Baqara: 60.
14 Ğamāluddīn al-Anṣārī Ibn Hišām, Muġnī al-labīb ʻan kutub al-aʻārīb, ur. Māzin Mubārak, Muḥammad ʻAlī Hamidullāh, Dār al-fikr, Dimašq, 1964, 518.
15 Vidi: Ibn Hišām, Muġnī al-labīb..., 623.
16 Al-Qāḍī Abū Saʻīd al-ʻAqbānī (720/1320–811/1408) jedan je od najistaknutijih učanjaka islamskog Zapada, koji je živio na području današnjeg Maroka u vremenu Merinidskog sultanata. Stekao je slavu zahvaljujući svom obrazovanju u racionalnim i tradicionalnim naukama, a posebno u pravnim.
17 Vidi: Taqiyyuddīn Aḥmad Ibn Muḥammad al-Šamnī, al-Munṣif min al-Kalām ʻalā Muġnī Ibn Hišām, vol. 2, al- Maṭbaʻa Muḥammad Afandī Muṣṭafā, Qāhira, s. a., 220-221.
18 Abū al-Qāsim Ğārullāh Maḥmūd Ibn ʻUmar al-Ḫawārazmī al-Zamaḫšarī, Tafsīr al-Kaššāf ʻan ḥaqāʼiq al-tanzīl wa ʻuyūn al-aqāwīl fī wuğūh al-taʼwīl, ur. Ḫalīl Maʼmūn Šīḥa, Dār al-maʻrifa, Bayrūt, 2009, 874.
19 Abū Isḥāq Ibrāhīm Ibn al-Sarrī al-Zağğāğ, Maʻānī al-Qurʼān wa iʻrābuhu, vol. 3, ur. ʻAbd al-Ğalīl ʻAbduhu Šalbī, ʻĀlam al-Kutub, Bayrūt, 1988, 254.
20 Vidi: al-Zamaḫšarī, Tafsīr al-Kaššāf..., 874.
21 Vidi: Ibn Hišām, Muġnī al-labīb..., 623.
22 Bahāʼuddīn ʻAbdullāh al-Hamadānī al-Miṣrī Ibn ʻAqīl, Šarḥ ʻalā Alfiyya Ibn Mālik, vol. 1, ur. Muḥammad Muḥyiddīn ʻAbd al-Ḥamīd, al-Maktaba al-ʻaṣriyya, Bayrūt, 1993, 582.
23 Nāṣiruddīn Abī al-Ḫayr ʻAbdullāh Ibn ʻUmar Ibn Muḥammad al-Širāzī al-Šāfiʻī al-Bayḍāwī, Anwār al-tanzīl wa asrār al-taʼwīl, vol. 4, Dār iḥyāʼ al-turāṯ al-ʻarabī, Bayrūt, s. a., 247.
24 Vidi: Abū al-Fidāʼ Ismāʻīl Ibn ʻUmar Ibn Kaṯīr, Tafsīr al-Qurʼān al-ʻaẓīm, vol. 6, ur. Sāmī Ibn Muḥammad al-Salāma, Dār ṭayyiba li al-našr wa al-tawzīʻ, al-Riyāḍ, 1999, 518.
25 Autor aludira na priču iz sure al-Kahf (60-82). Musa, a. s., zamolio je hazreti Hidra da ga prati ne bi li od njega naučio ono čemu je on podučen. Na tom putu hazreti Hidr je probušio lađu i ubio dječaka, što Musa, a. s., razumijeva kao loša djela. Na kraju puta hazreti Hidr objašnjava svoja djela znanjem kojim je poučen i razlozima nepoznatim drugim ljudima: „Što se one lađe tiče - ona je vlasništvo siromaha koji rade na moru, i oštetio sam je jer je pred njima bio jedan vladar koji je svaku ispravnu lađu otimao; što se onog dječaka tiče - roditelji njegovi su vjernici i pobojali smo se da ih on neće na nasilje i nevjerovanje navratiti, a mi želimo da im Gospodar njihov, umjesto njega, dâ boljeg i čestitijeg od njega, i milostivijeg...” (al-Kahf: 79-81). Dakle, riječ je o djelima koja za ishod imaju nešto što je dobro.
26 Kurʼan, al-Nūr: 40.
27 Autor vjerovatno misli na Mula Saʻdīja Ibn Nāğīja Bik Çelebija (u. 922/1516), istaknutog osmanskog učenjaka, autora glose uz al-Ğurğānījev komentar al-Miftāḥa, Ḥāšiya ʻalā Šarḥ al-Miftāḥ li al-Sayyid al-Šarīf (Vidi: Kātib Çelebi, Kašf al-ẓunūn..., 1765).
28 Kurʼan, al-Zumar: 73.
29 U rukopisu 368/10 iza navedenih riječi stoji استاذنا الكامل رحمه الله [našeg savršenog učitelja, neka mu se Allah smiluje].
30 U rukopisu Rso 352/4 izostavljeno je ربنا.
31 U rukopisu Rso 352/4 stoji آيت.
32 U rukopisu Rso 352/4 stoji كتورمسي.
33 U rukopisu Rs 368/10 umjesto نبينا stoji محمد.
34 U rukopisu Rso 352/4 grškom stoji المتداحلة.
35 U rukopisu Rs 368/10 izostavljena je riječ قد.
36 U rukopisu Rs 368/10 stoji و قيل.
37 Na marginama oba rukopisa stoji أي يؤكد كون المراد حقيقة الفساد وبنا فيه اعتبار كونها حالا مخصصة [tj. izrečenim se namjerava potvrđivanje istinitosti nereda jer se smatra akuzativom stanja za potvrđivanje regensa].
38 U rukopisu Rso 352/4 stoji بحلاف.
39 U rukopisu Rs 368/10 stoji جاء.
40 Na margini rukopisa Rso 352/4 stoji: وكان ذالك انه لاحظ ان لفظة كافة مقصورة في استعمال العرب على الحالية وهي في هذا المقام وقعت صفة للارسال لقطع احتمال لخصوص فلانها مؤكدة لعاملها لاعتبار حاليتها الاصلية من هذا الوجه [Ovo navodi jer je primijetio da se izraz kāffatan u arapskom jeziku svodi na upotrebu u funkciji akuzativa stanja, a u ovom je slučaju upotrijebljen kao atribut za irsāl, čime je zbog specifične upotrebe isključena mogućnost da se tumači kao akuzativ stanja u skladu s njegovom temeljnom upotrebom u ovom obliku].
41 U rukopisu Rs 368/10 greškom stoji في شرح المصباح في شرح المفتاح.
42 U rukopisu Rso 352/4 izostavljena je riječ رسالة.
43 U rukopisu Rs 368/10 ovdje stoji riječ قول.
44 Na marginama oba rukopisa stoji: تانيث المصدر الموصوف لتانيث وصفه [Masdar koji se javio uz atribut je u ženskom rodu zbog ženskog roda atributa].
45 Na marginama oba rukopisa stoji: على ان الكف بمعنى الجمع والتاء في كافة للمبالغة قال في الجمهرة كل شيئ جمعته فقد كففته [Pod uslovom da kaff dolazi u značenju ğamʻ (sakupiti), a tāʼ u kāffatan služi naglašavanju. U djelu al-Ğamhara (autor) je rekao: Sve sam sakupio (ğamaʻtu), odnosno sabrao (kafaftu)].
46 U rukopisu Rs 368/10 stoji روى عن.
47 U rukopisu Rs 368/10 stoji وان.
48 Rukopis Rs 368/10 iza navedenih završava riječima صلى الله على سيدنا محمد وآله اجمعين [Neka Allah blagoslovi našeg gospodina Muhammeda i njegovu cijelu porodicu], te bilješkom o prepisivaču حرر الفقير مفتي زاده [Prepisao siromah Mufti-zade].