Autor: Dženan Hasić, Tesavufske teme i perspektive, ISBN 978-9926-442-76-7
1. Uvod Šejh Muhammed Murad el-Buhari (pr. 1720), o kome se podrobno govori u ovome radu, značajan je za bosanskohercegovačke pripadnike nakšibendijskog tarikata, zbog toga što je šejh Husein-baba Zukić (pr. 1799/1800), osnivač huseini kola unutar nakšibendijskog derviškog reda, iniciran u derviški red nakšibendija upravo u tekiji Muradijji koja je izgrađena polovinom XVII vijeka kao daru-l-hadis, po volji i želji kazaskera Anadolije, Čankirili Mustafa-efendije (pr. 1679). Godine 1745, zgrada je odlukom sina kazaskera Mustafa-efendije, tadašnjeg šejhu-l-islama Damadzade Ebu-l-Hajra Ahmed-efendije (pr. 1742) preobraćena u nakšibendijsku tekiju i predata šejhu Muhammedu Muradu el-Buhariju. Šejh Murad el-Buhari je bio prvi šejh spomenute tekije.
Od njegove smrti (1720), pa do 1925. godine kada je tekija zatvorena, na njenome čelu se nalazilo četrnaest šejhova. Čanakhisarli hadži hafiz Mehmed-efendija (pr. 1784) je bio četvrti po redu šejh Muradijje; te je upravo zahvaljujući njemu šejh Husein Zukić iniciran u nakšibendijski tarikat. U literaturi na bosanskome jeziku ne nalazimo podatke o šejhu El-Buhariju i tekiji Muradijji. Odlučili smo se da, nakon posjete tekiji 14. VIII 2016. godine napišemo jedan rad u kome ćemo u kratkim crtama, predstaviti osnovne informacije o tekiji Muradijji i njenome prvom postnišinu ili pročelniku. Šejh Husein-baba Zukić je u tekiji Muradijji proveo cijelih dvanaest godina, a zatim je po naredbi svoga šejha Hisarija proputovao Konju, Bagdad, Basru, Samarkand, Buharu i Kasri Arifan gdje je boravio u tekiji osnivača nakšibendijskog tarikata, šejha Muhammeda Behauddina Nakšibenda. Iz Kasri Arifana se vratio u rodnu Fojnicu gdje je djelovao kao muderris medrese, šejh tekije i vaiz Čaršijske džamije, eda bi se naposlijetku povukao u Vukeljiće gdje osniva tekiju oko 1780. godine. Širio je učenje nakšibendijskog reda među narodom zagovarajući glasni (džehri) zikr koji nije praktikovan u mudžeddidi ogranku, zbog toga što je smatrao da bolje odgovara karakteru ljudi toga kraja. Danas je šejh Husein poznat kao pir (osnivač) huseini ogranka unutar nakšibendijskoga reda. Zahvljujući djelovanju šejha Abdurrahmana Sirrije, šejha Huseinovog murida, huseini kol (ogranak) nakšibendijskog tarikata se počeo širiti Bosnom. 2.Šejh Muhammed el-Buhari i Muradijja tekija u Istanbulu
Muhammed Murad je rođen u Semerkandu hidžretske 1050. godine, odnosno gregorijanske 1640. godine. Njegov otac Sejjid Ali je obnašao funkciju nekibu-l-ešrafa u Semerkandu. U literaturi se navodi da su mu se noge paralizovale još dok je bio dijete u dobi od tri godine. No, to mu nije predstavljalo prepreku na putu vjerskoga obrazovanja i stjecanja znanja iz raznih vjerskih disciplina. Nakon uspješno položenog ispita iz mnemoneutike Kur'ana i stjecanja časne titule hafiza Kur'ana 1663. godine, upućuje se u Indiju na dajljnje školovanje i specijalizaciju islamskih nauka. U Indiji se susreće sa šejhom Muhammedom Ma'sumom en-Nakšibendijem (pr. 1669), posredstvom kojeg biva iniciran u derviški red nakšibendija . Na slijedećoj shemi ćemo vidjeti duhovnu geneaologiju (silsila) šejha Muhammeda Murada: Allahov poslanik (s.a.v.s.) → Ebu Bekr (r.a.) → Selman el-Farisi (r.a.) → Ebu Muhammed Kasim (pr. 720) → Džafer Sadik (pr. 765) → Bajazit Bistami (pr. 875) → Ebu Hasan Harkani (pr. 1029) → Ebu Ali Farmedi (pr. 1084) → Hadže Jusuf Hemedani (pr. 1140) → Abdulhalik Gudždevani (pr. 1220) → Arif Rivgeri (pr. 1251) → Mahmud Indžir Fagnevi (pr. 1271) → Ali Ramiteni (pr. 1305) → Muhammed-baba Semmasi (pr. 1339) → Sejjid Emir Kulal (pr. 1375) → Muhammed Behauddin Šah-i Nakšibend (pr. 1389) → Alauddin Attar (pr. 1399) → Jakub Kerhi (pr. 1443) → Ubejdullah Ahrar (pr. 1490) → Mevlana Muhammed Zahid Vahšuvari (pr. 1516) → Mevlana Muhammed Derviš (pr. 1562) → Hadže Muhammed Imkeneki (pr. 1599) → Muhammed Baki Billah (pr. 1605) → Imam-i Rabbani Ahmed Sirhendi (pr. 1624) → Muhammed Ma'sum (pr. 1689) → Muhammed Murad (pr. 1720). Šejh Muhammed Murad je 1664. godine obavio hadž, te se nakon njegova obavljanja i nastanio u Hidžazu gdje je proveo naredne tri godine posvećen izučavanju islamskih nauka, slušajući predavanja tadašnjih emninetnih naučnika. Ponovo obavivši dužnost hadža 1668. godine, oprostio se od hidžaskih učenjaka od kojih je predano i marljivo učio, te se obreo u Kairu gdje se posvetio izučavanju egzegeze Kur'ana (tefsir) i islamske tradicije (hadis). Nakon dvogodišnjega studijskog boravka u Kairu, Muhammed Murad se odselio u Damask gdje se oženio i dobio dva sina: Muhammeda Behauddina i Mustafu. U Damasku je postao renomirana osoba zbog svoje učenosti i upućenosti u razne discipline islamskih nauka. Njegovome renomeu je doprinijelo i izvanredno teorijsko poznavanje tesavvufa i njegovo praktično življenje i pretakanje u praksu teorijskih načela tesavvufa; te je zbog toga dobio poziv od učenjaka iz Istanbula da se tamo naseli i nastavi živjeti, što je on i učinio 1681. godine. Po dolasku u Istanbul, šejh Muhammed Murad se nastanio u kvartu Ejub, u Nišandži Mustafa-pašinu ulicu. Nastanio se u tekiji koja je danas poznata pod imenom Muradijja, po samome šejhu Muhammedu Muradu el-Buhariju. Zgrada tekije je izgrađena polovinom XVII vijeka kao daru-l-hadis , po volji i želji kazaskera Anadolije, Čankirili Mustafa-efendije (pr. 1679). Godine 1745, zgrada je odlukom sina kazaskera Mustafa-efendije, tadašnjeg šejhu-l-islama Damadzade Ebu-l-Hajra Ahmed-efendije (pr. 1742) preobraćena u nakšibendijsku tekiju i predata šejhu Muhammedu el-Buhariju. Zbog svoje učenosti i harizme privukao je i pažnjui ostvario bliski kontakt sa sultanom Mustafom II čiji se period vladavine protezao od 1695. do 1703. godine. Sultan mu je poklonio neke nekretnine u Damasku. Potomci šejha Murada, poznati po prezimenu el-Muradi, su bile istaknute vođe u Siriji i služili su kao muftije i muderisi. Pored toga ostali su vjerni prenosioci nakšibendijske tradicije. Muhammed Murad je obavljao dužnost pročelnika tekije pet godina (1681-1686). U tom periodu njegova predavanja su pohađali i visoki vjerski dostojanstvenici i predstavnici vladajućeg sloja, poput šejhu-l-islama Sejjida Fejzullah-efendije (pr. 1703), šejha Mehmeda Emin-efendije Tokadija (pr. 1745), Lalizadea Sejjida Abdulbakija (pr. 1746), šejhu-l-islama Velijjuddin-efendije (pr. 1768), i drugih. Godine 1686. napušta Istanbul, ostavljajući u tekiji svog murida Kilisli Ali-efendiju (pr. 1734) kao postnišina , te ponovo odlazi u Damask, odakle se upućuje na hadž po treći put. Na hadžu se zadržao godinu dana, te se ponovo obreo u Siriji gdje je svojim zalaganjem uspio podići tekiju Beranijju u kvartu Sarudža, a koja je istodobno služila i kao medresa. Za potrebe medrese je osnovao i vakuf. U Damasku se zadržao sve do 1708. godine, kada ponovo odlazi za Istanbul, ostavivši kao šejha tekije Beranijje vlastitoga sina šejha Muhammeda Murada el-Muradija (pr. 1755). Zbog svoje učenosti, pobožnosti i uzornoga života, rasla mu je popularnost u Istanbulu među svim slojevima društva, a što je izazvalo ljubomoru i bijes velikog vezira Čorlulu Ali-paše (pr. 1711) koji ga je odlučio udaljiti iz Istanbula nudeći mu, pod izgovorom, da ga šalje na hadž, na što je pristao šejh Muhammed. U dosluhu sa velikim vezirom posada broda kojim je trebao otići na hadž ga je iskrcala i ostavila u Alanji, odakle je otišao u zijaret Mevaninom mauzoleju u Konju, a zatim preko Kutahije u Bursu gdje je proveo šest godina. Godine 1718. odselio se po posljednji put u Istanbul, gdje je proveo posljednje dane ovozemnoga života. Na Ahiret je preselio u utorak, 12. rebi'u-l-ahira 1132. hidžretske godine (22. II 1720). Dženaza-namaz mu je klanjana ispred džamije hazreti Ebu Ejjuba el-Ensarija, r.a. Pokopan je u jednoj od prostorija svoje tekije. Šejh Muhammed Murad je pisao na arapskome i osmanskom jeziku. Pored toga što je pisao djela iz oblasti tesavvufa, kojom je bio primarno okupiran, baštinio je pisanu riječ i u drugim poljima islamskih nauka, poput kur'anske egzegeze i hermeneutike (tefsir i te'vil). Na arpskome je napisao slijedeća djela: 1) Džami'u 'l-mufredati 'l-kur'anijje: djelo iz oblasti kur'anskih znanosti. 2) Silsiletu 'z-zeheb: djelo iz oblasti tesavvufa u kome se obrađuju specifičnosti mudžeddidijskog ogranka nakšibendijskog derviškog reda. Autor razmatra pitanje zikra, rabite , samokontrole (murakaba) i slično. 3) Mektubat: pisma koja je upućivao raznim osobama. 4) Lubsu 'l-hirkati 'l-kadirijje: traktat posvećen njegovoj silsili (duhovna geneaologija) kadirijskog derviškog reda u koji je inicaran posredstvom šejha Muhammeda Ma'suma. Slijedeća djela je napisao na osmanskome jeziku: 1) Mesmu'at min es-Sejjid Muhammed Murad: zbornik njegovih predavanja koja su zapisali i sabrali njegovi učenici i duhovna svojta. 2) Menakib ve tarikat-i Muhammed Murad-i Buhari: djelo je zapisao Husejn Ladiki družeći se sa šejhom tokom njegova boravka u Bursi 1714. godine. Djelo predstavlja zbornik šejhovih predavanja koje je držao sufijama. 3) Risala fi tarikati 'n-nakšibendijje: kompendijum iz učenja nakšibendijskog tarikata. Već je spomenut način na koji je izgrađena tekija Muradijja. Djelovala je sve do 1925. godine. Za vrijeme četvrtoga postnišina, Geliboğlu Mustafa-efendije (pr. 1762), u tekiju je uveden običaj da se svakoga prvog četvrtka u mjesecu kupi jedna ovca, ispeče i podijeli posjetiocima iza obavljenog akšam-namaza. Nakon jacije-namaza učena je hatme-i hadžegan. Također, poslije obavljene hatme, čitan je i tumačen Sahih imama Buharija. Tekija je zatvorena 1925. godine. Na čelu tekije su se od njenoga prvog postnišina šejha Muhammeda Murada el-Buharija nalazile slijedeće osobe: 1) Kilisli Ali-efendija (pr. 1734) 2) Sirri Ali-efendija (pr. 1755) 3) Gelibolulu Mustafa-efendija (pr. 1762) 4) Čanakhisarli hadži hafiz Mehmed-efendija (pr. 1784) 5) Hadži Mehmed-efendija (pr. 1793) 6) Hasan-efendija 7) Mehmed-efendija 8) Čanakkaleli Husein-efendija (pr. 1820) 9) Mehmed Sa'di-efendija (pr. 1833) 10) Mehmed Es'ad-efendija (pr. 1844) 11) Reisu-l-kurra' hafiz Fejzullah-efendija (pr. 1867) 12) Sejjid Sulejman Belhi-efendija (pr. 1877) 13) Sejjid Abdulkadir Belhi-efendija (pr. 1923) 14) Sejjid Ahmed Muhtar-efendija (pr. 1933) 3.Šejh Husein Zukić – duhovni potomak šejha Muhammeda Murada el-Buharija Nakšibendijski derviški red spada među najznačajnije tarikate koji su ostavili traga u historiji sufijske i općenito islamske tradicije u našoj domovini. Zbog toga što je bio najprisutniji i najutjecajniji red kroz historiju, nazvan je „derviškim redom našeg naroda“. Ovaj tarikat se zasnivao na čvrstome pridržavanju Šerijata, učenjima Kur'ana, te je imao potpunu sunijsku orijentaciju, zbog čega se vrlo brzo širio među narodom. Derviški red nakšibendija, na osnovu historijskih izvora i predanja, koja su sačuvana u narodu, pojavio se u Bosni u XV vijeku. U Fatihovoj vojsci su bili mobilizovani i neki predstavnici ovoga derviškog reda, poput šejhova po imenu Ajni Dede i Šemsi Dede, koji su, kako to tradicija kaže, poginuli prilikom Fatihovog osvajanja Bosne. Ovu tezu potvrđuju i epitafi na nišanima ove dvojice šejhova. Ovaj period, od pada naše domovine pod Osmansku upravu, pa do XVIII i XIX vijeka predstavlja prvu fazu širenja nakšibendijskog tarikata u Bosni. Druga faza, koja ujedno predstavlja „zlatno doba“ širenja nakšibendija, jeste period XVIII i XIX vijeka, a veže se za ime šejha Husein-babe Zukića (pr. 1799) i za djelovanje njegova murida šejha Abdurrahmana Sirri-babe Sikirića (pr. 1847), te za šejha Muhammeda Mejli-babe (pr. 1854), Sirri-babina murida. „Tekije u Živčićima i Oglavku, gdje su djelovali Mejli-babibi i Sirri-babini potomci, postat će najznačajnija središta daljeg širenja nakšibendijskog učenja. Ovdje je bilo riječ o šejhovima koji su pripadali mudžeddidijskom ogranku ovog tarikata, a koji se veže za indijskog šejha Ahmeda Sirhindija imama rabbanija (pr. 1625. godine), poznatijeg kao mudžeddid elfi sani, Obnovitelj drugog milenija, i njegova sina Muhammeda Masuma (pr. 1668).“ Šejh Husein-baba Zukić je rođen u selu Vukeljićima. Njegovo porijeklo seže do izvijesnoga šejha Huseina Danijala iz Halepa, koji se naselio u Busovači tokom Fatihovog osvajanja Bosne. šejh Danijal i njegov sin Jusuf su pripadali meamijskome tarikatu, dok je Jusufov sin šejh Sinan bio halvetija. Šejh Sinan je imao sina Muharrema, pripadnika halvetijskoga reda. Potonji se oženio iz Živčića, gdje mu je i rođen sin Husein. Svoje obrazovanje je započeo u medresi u Fojnici, a zatim je produžio školovanje u Kuršumliji medresi u Sarajevu. Studirao je u Istanbulu, gdje ga je u tarikat uveo šejh hafiz Muhammed Hisari (Čanakhisarli), tadašnji šejh nakšibendijske tekije Muradijje, a koja je pripadala mudžeddidijskom ogransku nakšibendijskog tarikata. U ovoj tekiji je proveo punih dvanaest godina Da bi upotpunio svoje duhovno obrazovanje, a po savjetu šejha Hisarija, Husein Zukić je napustio Istanbul i krenuo na svoje dugogodišnje putovanje koje je obuhvatalo posjete Konji, Bagdadu, Basri, Samarkandu, Buhari i Kasri Arifanu, gdje je boravio u tekiji osnivača nakšibendijskog tarikata Behauddina Nakšibenda. Iz Kasri Arifana se vratio u rodnu Fojnicu gdje djeluje kao muderris medrese, šejh tekije i vaiz Čaršijske džamije, eda bi se naposlijetku povukao u Vukeljiće gdje osniva tekiju oko 1780. godine. Širio je učenje nakšibendijskog reda među narodom, zagovarajući glasni (džehri) zikr koji nije praktikovan u mudžeddidi ogranku, zbog toga što je smatrao da bolje odgovara karakteru ljudi toga kraja. Danas je šejh Husein poznat kao pir (osnivač) huseini ogranka unutar nakšibendijskoga reda. Šejh Husein Zukić je preselio na Ahiret 1214. hidžretske godine (1799/1800). Položaj šejha u tekiji poslije njegove smrti je zauzeo šejh Mejli-baba, murid šejha Huseina. Šejh Mejli-baba je rođen u Anadoliji, a kasnije je tragajući za duhovnim mentorom (muršid) dospio na Balkan. U Beogradu su mu preporučili šejha Sirriju, pročelnika tekije na Oglavku. Porodična tradicija kaže da je Mejli-baba, nakon šesnaest godina služenja i usavršavanja kod šejha Sirrije na Oglavku, otišao u Vukeljiće i u svojstvu šejha dotične tekije preselio na Ahiret u dubokoj starosti 1853/54. godine.
Zahvljujući djelovanju šejha Abdurrahmana Sirrije, šejha Huseinovog murida, huseini kol nakšibendijskog tarikata se počeo širiti Bosnom velikom brzinom. Danas je to najdominantniji derviški red u našoj domovini. 4. Zaključak Nakšibendije su najrasprostranjeniji derviški red u našoj domovini. Istrživači tesavvufske tradicije naših prostora su složni u tome da je spomenutoj činjenici doprinijelo ponajviše to što se nakšibendijsko učenje zasniva na čvrstome pridržavanju Šerijata, učenjima časnoga Kur'ana i njegova potpuna sunijska orijentacija. Zahvaljujući navedenome, ovaj tarikat se vrlo brzo širio među narodom, te je počesto nazivan i kao „derviškim redom našeg naroda“. Derviški red nakšibendija, na osnovu historijskih izvora i predanja, koja su sačuvana u narodu, pojavio se u Bosni u XV vijeku, no njegov „zlatni period“ predstavlja XVIII i XIX vijek, a veže se za ime šejha Husein-babe Zukića (pr. 1799) i za djelovanje njegova murida šejha Abdurrahmana Sirri-babe Sikirića (pr. 1847), te za šejha Muhammeda Mejli-babe (pr. 1854), Sirri-babina murida. Tekije u Živčićima i Oglavku, gdje su djelovali Mejli-babibi i Sirri-babini potomci, postat će najznačajnija središta daljeg širenja džehri nakšibendijskog tarika. Bilješke Potomci Allahova poslanika, alejhisselam, preko njegove kćeri hazreti Fatime, radijallahuanha, i hazreti Alije, radijallahuanh, se dijele na šerife i sejjide. Šerifi su potomci njihovoga starijeg sina hazreti Hasana, radijallahuanh, a sejjidi mlađeg hazreti Husejina, radijallahuanh. Ta podjela potiče od vremena Fatimija (910-1171). Za vrijeme Abasija su prvi puta uvedeni znakovi raspoznavanja sejjida i šerifa. Ti znakovi su bili zeleni saruci i ogrtači, a za žene zelene mahrame. Za perioda sultana Bajazita Jildirima dolazi do ustanovljavanja funkcije nekibu-l-ešrafa – zastupnika sejjida i šerifa. Prvi na tu funkciju je postavljen Sejjid Ali Nuta iz Bagdada, učenik Sejjida Emira Buharija (više: Fehim Nametak, „Sejjidi, šerifi i nakibulešrafi u Bosni i Hercegovini“, str. 251-259; Mehmet Zeki Pakalın: Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, sv. II, Istanbul, 1993, str. 647-648). Ahmed Semih Torun: „Şeyh Muhammed Murad-ı Buhârî Tekkesi Haziresi Üzerine Bir Değerlendirme“, Vakıflar Dergisi, 34 (2010), str. 126. Muhammed Ma'sum je bio sin i halifa – nasljednik šejha Ahmeda Sirhindija. (O njemu više vidjeti u: Kadir Özköse – İbrahim Şimşek: Altın Silsile'den Altın Halkalar, Ankara, 2009, str. 353-359; Necmeddin b. Muhammed Nakşibendî: Altın Silsile (Hulâsatü'l-Mevâhib), haz. İbrahim Tozlu, Semerkand, İstanbul, 2008, str. 266-273; Muhammed b. Abdullah el-Hani: Adab, sv. I, prijevod s turskog: Abdulaziz Rizvić, Zenica, 2000, str. 95-96). Ahmet Çağıl: Yar ile Şimdi, Semerkand, Istanbul, 2014, str. 22. Abdulcebbar Kavak: Mevlana Halid-i Nakşibendî ve Halidilik, Nizamiye Akademi, Istanbul, 2016, str. 120. (U navedenoj studiji nalazi se greška u poretku šejhova u silsili. Naime, zamijenjena su mjesta šejhu Emiru Kulalu i šejhu Semmasiju); Muhammed b. Abdullah el-Hani: op. cit., str. 32-96; Kadir Özköse – İbrahim Şimşek: op. cit., str. 23-353; Necmeddin b. Muhammed Nakşibendî: op. cit., str. 57-273; Amela Numanagić: Hadži hafiz Husni efendija Numanagić: Šejh i muftija na razmeđu vremena, Dobra knjiga, Sarajevo, 2013, str. 87-88; Ahmet Çağıl – Mehmet Ildırar: Tasavvuf ve Tarikat Nedir: Nakşibendî Yolunun Özelikleri Nelerdir, Istanbul, 2012, str. 33-37; Malik Avdukić: „Nakšibendijska silsila“, Kelamu'l šifa', XII/2016, br. 43-44, str. 19-25. Ahmed Semih Torun: op. cit., str. 126; Nuran Çetin: „Murad-ı Buhârî Tekkesi ve Fonksiyonları“, Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 2, sayı 4 (2015), str. 10. Nuran Çetin: op. cit., str. 12; Hatice Özdil: „Başka İsimlerle Karıştırılan Bir Mesnevi Şarihi: Mehmed Murad Nakşibendî“, Turkish Studies, 8/12, 2013, str. 1012. Specijalizovana škola za proučavanje hadisa i hadiskih znanosti (više: Zuhdija Hasanović, „Instituciuonalno izučavanje hadisa u muslimanskim zemljama“, Zbornik radova, Fakultet islamskih nauka, Sarajevo, 2008, br. 12, str. 46. i dalje). Predstavnik pravosuđa anadolskog dijela Osmanske imperije (više: Dženan Hasić, „Carski divan kod Osmanlija“, Novi Muallim, XVI/2015, br. 61, str. 102). Poglavar svih vjerskih dostojanstvenika u Osmanskoj imperiji (više: Dženan Hasić, „Pogled u život i djelo Mustafe Sabri-efendije, pretposljednjeg osmanskog šejhu-l-islama“, Novi Muallim, XV/2014, br. 60, str. 74). Nuran Çetin: op. cit., str. 7. Voll, J. Obert: „Temelji za obnovu i reformu: Islamski pokreti u 18. i 19. stoljeću“, Oksfordska historija islama, pr. J. L. Esposito, s engleskog preveo Ahmet Alibašić, Selsebil, Živinice, 2005, str. 485. Nuran Çetin: op. cit., str. 7. Kandidat derviškog reda; pristalica, sljedbenik jednog šejha ili derviš koji želi biti pokoran i slijediti upute svoga šejha. Ogoljen od svoje volje i želja (Fehim Nametak: Pojmovnik divanske i tesavvufske književnosti, Orijentalni institut, Sarajevo, 2007, str. 32). Pročelnik tekije (ibid., str. 203). Mehmet Ünal – Aliye Yılmaz: „Muhammed Murad-ı Buhârî ve Risale-i Nakşibendiyye Adlı Eseri“, Turkish Studies, 9/3, Winter 2014, str. 1539. Nuran Çetin: op. cit., str. 12. Ibid.; Ahmed S. Torun: op. cit., str. 127; Halil İbrahim Şimşek: „Anadolu Müceddidilerine İlişkin Bazı Tarihî Bilgilerin Kullanılışı Üzerine Bir Değerlendirme“, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, sv. I, br. 2, 2002, str. 222; Osmanzade Hüseyin Vassaf: Sefîne-i Evliyâ Evliyâ-yı – Şerhi Esmar-ı Esrâr, sv. II, haz. Mehmet Akkuş i Ali Yılmaz, İstanbul, 2005, str. 77. Vezivanje srca za potpunog i savršenog duhovnog učitelja (muršid-i kamil) (O rabiti kao odgojnoj metodi u tesavvufu pogledati izvarendu studiju: Dilaver Selvi, Tasavvuf Metodu Olarak Rabıta, Semerkand, Istanbul, 2016, 286. str). Kadirijski derviški red se veže za šejha Abdulkadira Gejlanija (1077-1166) (više: Samir Beglerović: 'Abd al-Qādir al-Ğaylanī i derviški red kaderija, Fakultet islamskih nauka i Hadži Sinanova tekija, Sarajevo, 2009). (Mehmet Ünal – Aliye Yılmaz: op. cit., str. 1545). Potonji traktat se nalazi u rukopisnoj formi u Gazi-Husrev begovoj biblioteci u Sarajevu pod br. R-4652 (L.67b-72b) (Haso Popara: Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa, sv. 13, London – Sarajevo, 2004, str. 93-94). To je vrsta zajedničkoga zikra u kojoj prisutni sjednu jedni do drugih formirajući halku. Tokom hatme-i hadžegan, koja se uči u sebi, prouči se 1000 ihlasa, 200 salavata i 79 puta sure-i inširah. Na početku i na kraju svako prouči u sebi istigfare, a zatim fatihe za šejhove iz silsile. Hatma se završava učenjem sure 'Amme, ukoliko se uči između ikindije i akšam-namaza, ili sure el-Mulk ukoliko se uči iza jacije-namaza. Na samome kraju se prouči dova koju voditelj hatme uči naglas (dova obavezno sadrži silsilu tarikata). Velika hatma se obavlja ukoliko ima najmanje 11 prisutnih osoba, a ukoliko je manji broj, onda se uči mala hatma koja se sastoji od 200 salavata i 500 puta proučenoga: ja baki ente-l-baki (više: Muhammed Saki Hašimi: Edebi na putu arifa, Semerkand, Sarajevo, 2011, str. 66-87; Muhammed Mübarek Elhüseyni: Ehl-i Tasavvuf, Istanbul, 2016, str. 267-281; Fethullah el-Verkanisi, Risala fi adabi 't-tarika 'n-nakšibendijja, El-Mektebetu-l-hašimijje, Istanbul, 2010, str. 66). Sahihu-l-Buhari je djelo koje je napisao Abdullah Muhammed b. Ismail el-Buhari (pr. 256. h. g.). To djelo je isključivo sastavljeno do vjerodostojnih hadisa. Broji (sa ponovljenim) 9082 hadisa (više: Mahmut Karalić, Hadis i hadiske znanosti, Novi Pazar, 2010, str. 154-167). M. Baha Tanman: „Şeyh Murad Tekkesi“, İslam Ansiklopedisi, sv. 39, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2010, str. 62. Poznat po svojim djelima İşâretü’l-Mâneviyye fî Âyin-i-Mevleviyye, Ahsenü’t Tahdîs fî Rivâyeti’l-Hadîs. Pored toga bio je predstavnik svih hafiza i učača Kur'ana (šejhu-l-kurra') i vrstan komentator Rumijeve Mesnevije. Pokopan je u haremu Muradijje. (Bursalı Mehmed Tahir Efendi: Osmanlı Müellifleri, haz. A. Fikri Yavuz – İsmail Özen, Meral Yayınevi, İstanbul, 1972, tom I, str. 99). Ukopan je u haremu Muradijje. Napisao je slijedeća djela: Jenabi'u-l-mevedde, I'džazu-l-Kur'an, Mešreku-l-ekvan, Gibtatu-l-eman (Osmanzade Hüseyin Vassaf: op. cit., str. 300). Sin je šejha Sulejmana. Pored toga što je pripadao mudžeddidi ogranku nakšibendijskoig derviškog reda, pripadao je melamijsko-hamzevijskome redu. Napisao je slijedeća djela: Esraru-t-tevhid, Jenabi'u-l-hikem, Kunuzu-l-'arifin fi esrari-t-tevhid, Gulšen-i esrar, Šems-i rahšan, Šumus-i envar, Sunuhat-i ilahijje, Ilhamat-i rabbanijje, Divan (N. Çetin, op. cit., str. 18). Rođen je 1873. godine kao najstariji sin Sejjida Abdulkahira. Napisao je djelo Hanedan-i sejjidu-l-bešer eimme-i isna ašer (ibid.). Samir Beglerović, “Izazovi nakšibendijske tradicije za savremenu bosanskohercegovačku omladinu”, u: Takvim za 2014. godinu, El-Kalem, Sarajevo, 2013, str. 180. Alija Dilberović: „Tragom jednog virda iz Mostara: prilog historiji nakšibendijskog tarikata u Bosni i Hercegovini“, Znakovi vremena, XVIII/2015, br. 68/69, str. 118. Džemal Ćehajić: Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu, Orijentalni institut, Sarajevo, 1986, str. 35; Dzemal Cehajic: „Nakşibendî Tarikatının Bosna-Hersek ve Genel Olarak Yugoslavya'daki Sosyo-Politik Durumları“, çev. Halil İbrahim Şimşek, u: Dînî Araştırmalar, Eylül-Aralık 1999, c. 2, s. 5, str. 379. Džemal Ćehajić: Derviški redovi..., str. 35; Mehmed Mujezinović: Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, sv. I, „Sarajevo-Publishing“, Sarajevo, 1998, str. 404-405. Alija Dilberović, op. cit., str. 118. Ćazim Hadžimejlić: „Šejh Husein baba Bosnevi“, Kelamu'l šifa', mart 2009, broj 20, str. 82. Džemal Ćehajić: Derviški redovi..., str. 51; Ćazim Hadžimejlić: op. cit., str. 82. Rosana Ratkovčić: „Neki primjeri prisustva hamzevija u bosanskohercegovačkoj kulturi“, Znakovi vremena, XVIII-XIX/2015-16, br. 70-71, str. 233. Ćazim Hadžimejlić: op. cit., str. 82; Rosana Ratkovčić: op. cit., str. 233. Mehmed Mujezinović: Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, sv. II, „Sarajevo-Publishing“, Sarajevo, 1998, str. 494. Džemal Ćehajić: Derviški redovi..., str. 53.