Vehabijskom je pokretu islam bio samo parola pod kojom se provodila volja Velike Britanije. Britanski špijun Hempher ostavio je pisani trag o akcijama koje je Velika Britanija provodila na tlu Arabijskog poluotoka preko Muhammeda ibn Abdul-Vehhaba !!! Piše: Hamza RIDŽAL Jedna od najmračnijih epoha u historiji Evrope koja je značajno oblikovala savremenu geopolitičku mapu svijeta bila je epoha kolonijalizma. Teoretičari objašnjavaju da je kolonijalizam model robovlasništva preslikan na kompletno društvo. Za razliku od robovlasništva, koje se ostvarivalo na individualnim odnosima gospodara i sluge, kolonijalni gospodari, vođeni svojim ekonomskim interesima, oduzimaju cijelom društvu mogućnost samostalnog razvoja. Kolonijalizam je, objašnjava Franz Fannon, podjela svijeta na osnovu moći. Najranija takva podjela kolonijalnih interesnih sfera jeste ona iz 1494. i 1529. godine između Španije i Portugala. Španija je tada stekla Novi svijet (uz iznimku dijela Brazila) i uglavnom Pacifik, a Portugal Afriku, Aziju i dio Dalekog istoka. U početku su se iz kolonija crpili zlato, srebro i drugi plemeniti metali, ali su s industrijskom revolucijom i ekonomskim napretkom u 19. stoljeću one postale zanimljive za širu eksploataciju, pa su se od nekadašnjih obalnih uporišta kolonijalne sile počele širiti ka unutrašnjosti Afrike i Azije. Od 1870-ih kolonije su bile ne samo izvor sirovina već i tržište za vlastite proizvode. Klasičnim kolonijalnim silama smatraju se Španija, Portugal, Engleska, Holandija, Francuska, Belgija, SAD, Njemačka, Italija i Japan. Među njih treba ubrojiti i carsku Rusiju, jer je njeno širenje na Kavkaz i Srednju Aziju imalo također kolonijalno obilježje. Ekonomska eksploatacija, koja je uključivala i eksploataciju proizvodne snage, bila je izravno pljačkaška, što je uglavnom onemogućavalo ekonomski razvoj kolonija. Kolonijalizam je konzervirao odnose iz prošlosti otežavajući razvoj nacija i državnosti. Samo je britansko kolonijalno carstvo zauzimalo površinu od 30.000.000 km2 na vrhuncu moći. Britanske kolonije nalazile su se u Africi, Sjevernoj Americi i Aziji. Indija, cijela Australija i Novi Zeland također su bile britanske kolonije. Francuska je imala kolonije u Sjevernoj Africi, Južnoj Aziji i obje Amerike. Godine 1830. osvojila je Alžir i pretvorila ga u svoju bazičnu koloniju u Africi, iz koje je širila utjecaje na Maroko i Tunis. Egipat je do Napoleonovog osvajanja bio pod vlašću Britanaca, koji su kontrolirali saobraćaj u Sueckom kanalu, što je bilo od ogromnog ekonomskog značaja. U 19. stoljeću i Francuska i Velika Britanija doživljavaju veliki i brz ekonomski razvoj. Razloge za to treba tražiti u jeftinoj radnoj snazi, sirovinama iz tuđih zemalja, kao i velikom tržištu. POSTKOLONIJALNA KRITIKA Kolonijalizmom se uspostavljaju kulturološke veze između kolonizatora i potlačenih naroda, pri čemu se kultura kolonizatora nameće kao norma, a svi drugi oblici kulturne različitosti kao odstupanje. Od podređenih naroda očekivalo se gotovo potpuno preuzimanje evropskih kulturnih tekovina. Tokom 19. stoljeća zahtjev za prilagođavanjem Evropljanima objašnjavan je navodno nepremostivom rasnom i kulturnom nadmoćnošću bijele rase. Tako je kolonijalizam pravdan posebnom ideologijom utemeljenom na prosvjetiteljstvu. Evropski kolonizatori svoje su ekonomske interese opravdavali donošenjem civilizacije divljacima. Nastao u kolonizatorskom društvu, kolonijalni diskurs nastojao je imperijalnu politiku pretvoriti u uzvišenu misiju unapređivanja koloniziranih zemalja putem trgovine i administracije te kulturnog i moralnog usavršavanja. Sve to podrazumijevalo je superiornost kolonizatorske kulture koja preuzima na sebe zadatak “spašavanja” i “civiliziranja primitivnih i zaostalih”, tj. “inferiornih” društava i rasa. Ovakav značaj kolonijalni diskurs duguje prije svega naučnim i kulturnim institucijama koje su kolonijalizmu davale snagu i legitimitet naučne istine. Koliko je kolonijalni diskurs moćan govori i podatak da se arapskom renesansom smatra Napoleonovo osvajanje Egipta 1798. godine, o čemu je znalački pisao akademik Esad Duraković. Mehanizme ekonomskog i kulturnog potčinjavanja raskrinkala je postkolonijalna kritika. Ona se naročito fokusirala na period nakon vojno-političkog oslobođenja kolonija, otvarajući, između ostalog, pitanja identiteta, nacije i rase. “Ustrajno preživljavanje kolonijalnog osvajača u obliku društvenih, ideoloških i estetičkih tvorbi otkrilo je temeljnu podvojenost kolonijalnog subjekta: ne samo što kolonizator govori u ime koloniziranoga nego i potonji nesvjesnim oponašanjem prihvaća svojega kolonijalno-imperijalnoga tlačitelja”, ističe Žana Damnjanović u tekstu Uloga postkolonijalne misli u redefiniranju zapadne vizije svijeta. Francuski i karipski teoretičar Franz Fanon u knjizi Crna koža, bijele maske iz 1952. godine objašnjava da je imperijalizam pokrenuo proces tokom kojeg je kolonizirani subjekt bio podvrgnut istodobno izvanjskom, tj. ekonomskom, političkom i društvenom potčinjavanju, ali i unutrašnjim oblicima infiltracije svijesti o vlastitoj civilizacijskoj, kulturnoj i rasnoj inferiornosti. Kolonijalni je tlačitelj, prema Fanonu, nastojao svim sredstvima postići kako dobrovoljni (svjesni) pristanak podređenog na samodiscipliniranje tako i spontano prihvaćanje nametnutih vrijednosti i kolonijalnog poretka. U znamenitoj knjizi Orijentalizam (1978), temeljnom djelu postkolonijalne kritike, američki kritičar palestinskoga porijekla Edward Said isključio je udio koloniziranog u kolonijalnom odnosu. On Orijent određuje kao znanstvenu i umjetničku predodžbu nastalu u službi kolonijalne moći i tako pretvorenu u sredstvo zapadnjačkog hegemonijskog ovladavanja Istokom. Fanon zastupa slično stanovište, ali se posebno osvrće na ulogu koloniziranog pojedinca. Kada je riječ o potlačenome crncu, piše Fanon, asimetrična raspodjela moći pokazivala se u njegovom “izbjeljivanju” vlastitog identiteta, jer je on “pretvarao bjelačko ja u predmet svoje postojane, ali uzaludne žudnje”. Cilj postkolonijalnog diskursa jeste razotkrivanje mehanizama koji su omogućili da do tridesetih godina 20. stoljeća evropske kolonijalne sile prošire svoju vlast na 80% planete. Djelom Orijentalizam Edward Said pokrenuo je niz pitanja o odnosu Istoka i Zapada i o načinu na koji se provodi dominacija Zapada. Orijent, naime, “nije samo susjed Evrope, on je i mjesto najvećih, najbogatijih i najstarijih evropskih kolonija, izvor njenih civilizacija i jezikâ, njen suparnik u kulturi i jedna od njenih najdubljih i najčešćih slika o Drugome. Uz to, Orijent je pomogao da se Evropa definira kao njegova kontrastna slika, ideja, ličnost, iskustvo. (…) Orijent je sastavni dio evropske materijalne civilizacije i kulture. U kulturnom, pa čak i ideološkom pogledu, orijentalizam to izražava i reprezentira jednim oblikom diskursa koji nalazi podršku u institucijama, vokabularu, akademskoj nauci, slikarstvu, doktrinama, čak i kolonijalnoj birokratiji i kolonijalnim stilovima”, piše Said. On svoje stavove zasniva na ideji Michela Foucaulta o bliskoj vezi između znanja i moći i nastoji pokazati da se od kasnog 18. stoljeća formira sistem naučnih disciplina koje se bave Orijentom na način koji vodi ka uspostavljanju zapadne dominacije i posjedovanja vlasti nad njim. Otuda je “orijentalizam vredniji kao znak evroatlanske moći nad Orijentom, nego kao istinit diskurs o Orijentu”, ističe Said. DOBA KOLONIJALIZMA NIJE PROŠLO Premda je doba kolonijalnog osvajanja teritorija odavno prošlo, kolonijalizam nije nestao sa svjetske scene. Novi svjetski poredak, proistekao iz kolonijalnih odnosa, omogućio je različit stepen ekonomskog, političkog i kulturnog upliva u bivše kolonije. Francuska i danas ubire kolonijalni porez od čak četrnaest afričkih zemalja. Dok su političke i ekonomske posljedice kolonijalizma lahko uočljive, posljedice koje je kolonijalno iskustvo imalo na percepciju svijeta i vlastitog identiteta koloniziranog subjekta ne mogu se jednostavno izraziti. U savremenoj upotrebi, pojam identiteta, kako ističe Richard Mayer, “sugerira da individua prepoznaje sebe kroz stanje ili kvalitet koje dijeli s drugima, bilo da je riječ o rasi, religiji, rodu, seksualnosti, klasi ili kulturnom porijeklu”. Idejom identiteta naglašava se društveno-historijska uvjetovanost pojedinca koji se konstituira kroz osjećaj pripadnosti određenoj društvenoj grupi, ali i kroz različitost i višestruke odnose s drugim identitetima. Identitet se tako ne izražava samo kroz ono što jeste, nego i kroz ono što nije. U tumačenju pojmova drugosti i identiteta postkolonijalna teorija mnogo duguje ideji Jacquesa Lacana o fazi ogledala u razvoju djeteta. Lacan tvrdi da u razvoju djeteta postoji faza kada je ono zaokupljeno vlastitom slikom u ogledalu koja mu omogućava da postane svjesno sebe i svoje pozicije u okruženju. Činjenica da do slike koju tako formira o sebi dijete ne mora doći putem pravog ogledala, nego mu za njeno formiranje mogu poslužiti drugi ljudi, govori o značaju koju ova faza ima u njegovom daljem psihološkom razvoju, kao i o značaju drugog za definiranje sebe. Proces identifikacije, po Lacanu, podrazumijeva ne samo da dijete pokušava povezati sliku koju vidi u ogledalu (ili u drugome) sa samim sobom nego se na neki način transformira tom slikom koju preuzima i kojoj teži. U postkolonijalnom diskursu ovom Lacanovom teorijom tumači se odnos između kolonizatora i koloniziranog: za koloniziranog čovjeka slika koju kolonizator ima o njemu bit će presudna u formiranju njegove slike o samom sebi. Ta je slika normativni okvir unutar kojeg kolonizirani formira vlastiti identitet. Lacanove, Saidove i Fannonove teorije otvorile su mogućnost novog i drugačijeg pogleda na probleme s kojima su se susretala afrička i azijska društva u pokušaju odupiranja evropskim kolonizatorima. Ipak, postkolonijalni diskurs, nastao na djelima trojice spomenutih autora, previše je fokusiran na tipske kolonije da bi se na osnovu njegovih teorijskih pretpostavki razmatralo pitanje identiteta u netipičnim kolonijalnim odnosima. Utjecaj kolonijalizma i kulturnog imperijalizma na područja koja nikada nisu zvanično bila kolonije zapadnih sila ostao je potpuno zanemaren. IDEOLOŠKA KOLONIZACIJA SAUDIJSKE ARABIJE Saudijska Arabija jedna je od islamskih zemalja koja zvanično nikada nije bila kolonija. Sve do 1917. godine bila je formalno u sastavu Osmanskog carstva, iako su već od kraja 17. stoljeća stvarnu moć u njoj imali lokalni upravitelji. U 18. stoljeću na području Nedžda formirana je paradržava s Muhammedom ibn Abdul-Vehhabom kao duhovnim i Muhammedom ibn Saudom kao svjetovnim vladarom, koja se skoro dva stoljeća borila za prevlast na Arabijskom poluotoku. Na ostavštini ove paradržave formirana je Kraljevina Saudijska Arabija. S obzirom na skromna prirodna bogatstva većeg dijela Arabijskog poluotoka, i na činjenicu da nafta početkom 18. stoljeća nije upotrebljavana, prostor Arabijskog poluotoka nije bio zanimljiv kolonijalnim imperijama onako kako im je bila zanimljiva Indija, naprimjer. No, upravo je na tom poluotoku nastala civilizacija koja je sedamsto godina dominirala svjetskom geopolitičkom scenom, a svi muslimani svijeta bili su sentimentalno vezani za sveti prostor Hidžaza. Stoga je Velika Britanija, o čemu su pisali mnogi, ne samo muslimanski autori, odlučila kolonizirati ovaj prostor na specifičan način. Britanci su preko svojih špijuna instalirali na Arabijskom poluotoku vjerski reformatorski pokret koji se predstavljao kao zagovaratelj povratku izvornim načelima islama, ali je svojim pljačkaškim pohodima i ubistvima hiljada nevinih muslimana pokazao da je daleko od tih načela. Vehabijskom je pokretu islam bio samo parola pod kojom se provodila volja Velika Britanije. Britanski špijun Hempher ostavio je pisani trag o akcijama koje je Velika Britanija provodila na tlu Arabijskog poluotoka preko Muhammeda ibn Abdul-Vehhaba. Njegove bilješke prvi put štampane 1888. godine, gotovo stotinu godina nakon smrti, doživjele su nekoliko izdanja na engleskom jeziku pod različitim naslovima: Memoirs of Mr. Hempher, The British Spy to the Middle East i Confessions of a British Spy. U brošuri od stotinjak stranica Hempher piše o svojoj ulozi špijuna kojeg je britanska vlada slala na zadatke u Indiju, Tursku, Egipat, Irak i na Arabijski poluotok. Najveći dio rukopisa odnosi se na Muhammeda ibn Abdul-Vehhaba i ulogu Velike Britanije u nastanku vehabijskog pokreta. Hempher piše da je u Turskoj pred izvjesnim Ahmed-efendijom naučio Kur’an kao i brojne hadise Poslanika, a.s., kako bi što bolje razumio islam i muslimane. Iz Turske se vratio u Veliku Britaniju, a onda je bio upućen u Basru “kako bi sijao smutnju između sunnija i šiija”. U Basri se predstavio kao Muhammed i zaposlio se kod stolara Abdurrizaa koji je bio šiija. Tu se upoznao s Muhammedom iz Nedžda. “U našu stolarsku radnju navraćao je s vremena na vrijeme jedan mladić. Njegove su haljine govorile da je student islamskih nauka. Zvao se Muhammed ibn Abdul-Vehhab Nedždi. Ovaj mladić bio je izuzetno primitivan i vrlo nervozan. Iako je mnogo grdio osmansku državu, nije se nikad loše izražavao o iranskoj vladi. Zajednička nit koja je povezivala njega i Abdurrizaa, vlasnika stolarije, bila je mržnja prema halifi u Istanbulu. Smatrao je da nema razloga da sunnije slijede jedan od četiri mezheba. Govorio je da u ‘Allahovoj knjizi nema nijedan dokaz koji se odnosi na ova četiri mezheba’. Namjerno je odbacivao i zanemarivao ajete i hadise po ovom pitanju”, piše Hempher. RUŠENJE ISLAMA IZNUTRA Hempher je zabilježio da se jedne večere u Abdurrizaovoj kući razvila diskusija između Muhammeda iz Nedžda i jednog šiijskog alima o statusu hazreti Alije. Muhammed iz Nedžda bio je nepomičan pred tim alimom kao vrabac u rukama lovca. Tada je Hempher shvatio da bi mu prijateljstvo s Abdul-Vehhabom moglo donijeti željeni rezultat. “Muhammed iz Nedžda bio je vrsta čovjeka za kojim sam tragao. Njegovo omalovažavanje ovog alima, njegovo nipodaštavanje četvorice halifa, njegov neovisni pogled u razumijevanju Kur’ana i sunneta bile su njegove najosjetljivije tačke. Zbog toga je bio pogodan za moju misiju. Uspostavio sam s njim vrlo blisko prijateljstvo. Hvalio sam ga i veličao na sve strane. Jednog dana sam mu rekao: ‘Ti si viši od Omera i Alije. Da je Poslanik danas živ on bi, umjesto njih, tebe postavio za svog halifu. Očekujem obnovu i poboljšanje islama u tvojim rukama. Ti si jedini alim koji će proširiti islam po cijelom svijetu'”, zapisao je Hempher. Ubrzo je britanski špijun od nadređenih dobio naređenje da napusti Basru, ali da s Abdul Vehhabom ostane u kontaktu i obeća mu da će se vratiti kako bi pomogao njegovu misiju. U međuvremenu je Hempher, kao sjajan manipulator i poznanik islamske povijesti i vjerskih propisa, potpuno zaludio Abdul-Vehhaba idejama koje nisu imale uporišta u povijesti islamske misli. “Tako sam morao prekinuti druženje s Muhammedom iz Nedžda. Pa ipak, bio sam zadovoljan jer sam bio siguran da će ovaj neuki i moralno pokvareni čovjek osnovati novu sektu, koja će iznutra srušiti islam. Posebno sam bio zadovoljan zato što sam ja bio autor vjerovanja te sekte”, piše Hempher. On je iz Basre otišao u Bagdad, a zatim se vratio u Britaniju. “Ministar je bio jako zadovoljan s vijestima o Muhammedu iz Nedžda. Rekao mi je: ‘On je oružje za kojim je naše ministarstvo tragalo. Obećaj mu sve što poželi. Isplatilo bi se kad bi ti sve svoje vrijeme proveo ispirući mu mozak'”, navodi Hempher. Od Ministarstva je dobio šest novih zadataka koje Muhammed iz Nedžda treba provesti: proglasiti druge muslimane nevjernicima, proglasiti Kabu idolom i srušiti je, odvraćati svoje pristaše od ideje hilafeta, srušiti turbeta i kaburove islamskih velikana, boriti se za prevlast na Arabijskom poluotoku i izdati kopiju Kur’ana u kojoj bi neki ajeti bili izbrisani. Hempher piše da je Abdul-Vehhab pristao na uvjete, osim da sruši Kabu i izda apokrifan prijepis Kur’ana. “Poslije nekoliko godina ministarstvo je uspjelo nagovoriti Muhammeda ibn Sauda, emira Dir’ijje, da se pridruži našim redovima. Mi smo koristili Muhammeda iz Nedžda za stvari vjere, a Muhammeda ibn Sauda za stvari politike. Nova vlada okupila je jedanaest engleskih oficira koji su odlično poznavali arapski jezik i pustinjsko ratovanje. Mi smo pripremali naše planove u koordinaciji s ovim oficirima. Oba Muhammeda slijedila su put koji smo im pokazali”, piše Hempher. I nakon Hempherove i Abdul-Vehhabove smrti, politika paradržave iz Nedžda ostala je vjerna britanskim kolonijalnim interesima. Osmanska vladavina na prostoru Arabijskog poluotoka srušena je konačno u panarapskom ustanku (od 1916. do 1917. godine), pod vodstvom Huseina bin Alija, Šerifa od Mekke. Ovaj ustanak uživao je punu britansku podršku, s obzirom na to da je tadašnji britanski strateški cilj bilo rušenje Osmanskog carstva. I ovaj su ustanak potaknuli upravo britanski obavještajni krugovi, na terenu predvođeni legendarnim T. E. Lawrenceom (Lawrence od Arabije), koji je stekao veliko povjerenje ustanika i kojeg je Husein bin Ali proglasio “svojim sinom”. No, iako su Husein i njegov panarabizam uživali deklarativnu podršku Britanaca, britanska vojna pomoć izostala je kada je Huseina 1926. godine napao i porazio Abdul Aziz, pripadnik porodice Al Saud, koji će kasnije postati poznat kao Ibn Saud i biti smatran zvaničnim utemeljiteljem države. NEMOGUĆNOST OTPORA Većini britanskih kolonija sve do okončanja Drugog svjetskog rata nije bila priznata nezavisnost. Tek je 1945. godine Britanija pristala da Indija postane nezavisna. Na primjeru Indije moguće je primijeniti teorije postkolonijalne kritike. Iako je ona od 18. stoljeća bila pod britanskom vlašću, indijski narod prakticirao je svoje stoljećima prisutne društvene običaje, što je dovodilo do sukoba s Britancima. Godine 1857. došlo je do pobune indijskih trupa u britanskoj kolonijalnoj vojsci, a pobuna je izbila upravo zbog britanske neosjetljivosti spram indijske vjere i običaja, što je ustanicima omogućilo samoprepoznavanje. Lacanova faza samoprepoznavanja kroz ogledalo Drugog obilježila je ne samo Indiju nego i druge britanske i francuske kolonije. Jedan od faktora koji je omogućio definiranje vlastitog identiteta u odnosu na imperijalni identitet kolonizatora bio je i jezik. “Činjenica da su u bivšim kolonijama često istovremeno u upotrebi jezici indigenih naroda i jezik kolonizatora čini jezičku situaciju u tim zemljama veoma kompleksnom. Situacija u bivšim kolonijama takva je da je jezik kolonizatora postao dio ličnog i kolektivnog identiteta kolonijalnog subjekta i to prije svega putem obrazovanja koje je kolonizatorska vlast uvela u koloniziranim zemljama, a čiju je osnovu činilo proučavanje imperijalnog jezika i kulture, koji su predstavljani kao poželjni obrasci kojima je potrebno težiti”, piše Žana Damnjanović. Važnost samoprepoznavanja vlastite jezičke tradicije došla je do izražaja u književnim djelima. Alžirski pjesnik Melek Hadad, koji je živio u Francuskoj, zapisao je: “Od moje domovine više me razdvaja francuski jezik nego Mediteran.” Iako je strani jezik omogućio pogled u vlastitu jezičku tradiciju kolonijalnog subjekta, on je istovremeno utjecao na konstituiranje kompleksnih identiteta u periodu nakon povlačenja vojnih kolonijalnih trupa. I danas veliki broj Indijaca govori engleski jezik, a veliki broj Alžiraca francuski jezik. Saudijska Arabija u tom je kontekstu specifična. U njoj se nikada nije zvanično govorio drugi jezik osim arapskog, jer i kolonijalizam u njoj nije službeno postojao. To je bio jedan od razloga zbog kojeg Saudijci, posebno vezani za jezik, nisu osjećali ugroženost zbog stranog kolonizatorskog tijela. Britanci su uspjeli samo geografsko srce muslimanskog svijeta kolonizirati, tako da su na Arabijskom poluotoku svoju sliku o Arapima i islamu nametnuli kao njihovu sliku o samome sebi. Britanski cilj bio je, kako piše Hempher, uništenje islamske kulture i predstavljanje islama krutim, neosjetljivim i nazadnim. Nametnuvši Saudijcima vehabijsku interpretaciju islama, i to tako da je ona djelo njihovog čovjeka, ostvarili su dalekosežne posljedice. Muhammed iz Nedžda, duhovni plod britanskog obavještajnog sjemena, i danas se u Saudijskoj Arabiji smatra reformatorom koji je zagovarao povratak vrijednostima prvih generacija muslimana. Budući da interpretaciju islama kojeg prakticiraju smatraju djelom domaćeg čovjeka, te zbog nepostojanja vidljivih označitelja Drugosti (poput stranog jezika, naprimjer), Saudijci ne mogu doći u fazu samoprepoznavanja vlastitog identiteta u odnosu na kolonijalnog Drugog. Taj bismo fenomen mogli nazvati autokolonijalizmom. Stoga je Saudijska Arabija najveći kolonijalni uspjeh Velike Britanije. (Faktor. ba/Magazin STAV)