Učenjaci iz vremena Osmanlijske imperije krajnje su ozbiljno i predalački shvatali šerijat i njegove principe. U ovom svjetlu gledali su na sva novonastala pitanja, te su posjedovali sve relevantne potencijale za shvatanje suštine propisa i donošenje pravnih rješenja u svjetlu već prethodno zacrtanih okvira islamskog prava.
Hanefijski pravac islamske jurisprudencije imao je poseban značaj kod učenjaka iz ove historijske epohe. I pored toga, isti ovi učenjaci često su bili u potrebi za ostalim islamskim pravnim pravcima koji su, također, uživali respekt kod osmanlijskih vladara.
Osmanlijska država nastojala je da svoje političko uređenje sazda na principima islamskog monoteizma, prakticiranju Allahovog vjerozakona – šerijata, konsultativnog vijeća – šure. Ekonomski sistem bazirao se na poslovanju zlatom i srebrom, te izbjegavanju poslovanja kamatom, zelenašenja i monopolizma, te svega onoga što je Allah Uzvišeni zabranio. Moralno-etički principi u društvu temeljili su se na islamskoj doktrini, a edukacija i informiranje javnosti također su počivali na općim pravilima islama. Međunarodni odnosi bili su regulirani u svjetlu islamske doktrine koja se striktno crpila iz Objave. Učenjaci iz ove epohe u općenitom smislu, a posebno islamski pravnici, imali su za datak supervizije primjene Allahovog zakona, sprovođenja sankcija, zabrane onoga što je Allah zabranio i stavljanja u opticaj onoga što je Allah dozvolio.
Osmanlijski vladari / sultani su, bez izuzetka, posebno poštivali znanje i učenjake. To je, zapravo, bio jedan od najjačih faktora stabilnosti i snage Osmanlijske države, jer su dobro znali i nosili duboko ubjeđenje da nauka i znanje u općenitom smislu mogu donijeti samo prosperitet. Još od vremena Mehmeda el-Fatiha propisane su uredbe, kodeksi i pravila koji su uređivali vjerske funkcije, pa su tako svi vjerski službenici u Istanbulu bili pod direktnim ingerencijama istanbulskog muftije, a u ostalim pokrajinama pod ingerencijama kaziaskera (vojnih sudija).
U zvaničnim vjerskim školama, koje su obezbjeđivale osposobljene kadrove za spomenute vjerske funkcije, spomenuti kadrovi dijelili su se na tri kategorije: softe (učenici), koji su bili najniža kategorija; danišmend (alim) je kategorija svršenika ovih škola, a najveći stepen bio je stepen muderrisa.
Najuglednija škola tog vremena bila je ”Sahnus-seman“ (Osam medresa koje su bile uvezane platoom kružnog oblika), a koju je sagradio Mehmed el-Fatih i koja je u to vrijeme slovila za prestižni univerzitet. Svršenici ovih škola poslije bi dobijali status pripravnika, a nakon stečenoga iskustva dodjeljivale bi im se samostalne kadijske, muftijske, imamske i činovničke funkcije.
Mehmed el-Fatih je prvi uveo naziv šejhul-islama za nadležnosti glavnog autoriteta za vjerska pitanja u državi, a u doba Sulejmana Zakonodavca objedinjena je funkcija vrhovnog muftije i šejhul-islama. Svako pitanje od izuzetne važnosti moralo je dobiti odobre
nje šejhul-islama čija bi odluka, odmah po donošenju, bila pravosnažna.Osmanlijska država iznjedrila je mnogobrojne učenjake u islamskom pravu.
Autor enciklopedije o učenjacima Osmanlijske imperije Taškuprizade (um. 968. h.g. / 1560. god.), u svom djelu ”Eš-Šekaikun-Nu’manijje“ nabraja i podrobno opisuje svakog poznatijeg alima u deset generacija do polovine 10. hidžretskog stoljeća (522 biografije). Potom su na ovu knjigu kasnije dodati nastavci ”Hadaiku el-hakaik“ i ”Vekai’ul-fudala“ koji su obuhvatili učenjake kasnijih generacija.
Ovom prilikom izdvojit ćemo neke od najistaknutijih učenjaka u islamskom pravu ovog doba čija se djela smatraju nezaobilaznim kada se govori o baštini islamskog prava u Osmanlijskoj državi:
● Kemaluddin b. El-Humam (789. – 861. h.g. / 1388. – 1457. g.) jedan je od velikih imama u hanefijskom fikhu. Njegov je otac bio kadija u Sivasu, u današnjoj Turskoj, a potom se preselio u Aleksandriju. Uskoro je u Egiptu postao predvodnik hanefijskih učenjaka. Poznat je po svojoj fikhskoj knjizi ”Fethu El-Kadir“, što je glosa na ”El-Hidaju“, te knjizi iz usuli-fikha ”Et-Tahrir fi usuli el-fikh“ koja je doživjela više komentara.
● Muhammed b. Feramerz b. Havadže Mulla Husrev (um. 885. h.g. / 1480. g.). Bio je vojni kadija sultana Mehmeda Hana El-Fatiha. Potom je preuzeo funkciju muftije. Njegova najpoznatija djela su ”Durer el-hukkam ve gurer el-ahkam“, ”El-Mirkatu fi’l-usul“, te mnogobrojni komentari i glose na osnovne tekstove islamskog prava od prethodnih učenjaka.
● Šemsuddin Ahmed b. Sulejman ibn Kemal Baša (tur. Kemalpašazade) (873. – 940. h.g. / 1468. – 1533. g.). Kemal-paša je ime njegovog uglednog djeda, oficira visokoga ranga u osmanlijskoj vojsci. Kemalpašazade je poznat još po imenu „Mufti essekalejn“ zbog svog ogromnoga upliva i svojevrsnog poznavanja šerijatskih pitanja. Njegovo najpoznatije djelo je ”El-Idah fi šerh el-islah“ iz hanefijskog fikha.
● Mu’inuddin Muhammed b. Abdillah el-Herevi Munla Miskin (um. 954. h.g. / 1547. g.). Knjiga po kojoj je postao poznat je ”Komentar Kenzud-dekaika“ od imama En-Nesefija.
● Muhammed b. Muhammed b. Mustafa el-Imadi Ebus-Su’ud (898. – 982. h.g. / 1493. – 1574. g.). Bio je islamski pravnik, metodologičar islamskog prava, mufessir. Poznavao je i pisao na tri jezika: arapskom, turskom i perzijskom. Učenik je poznatog alima Sadija Ćelebija. Obnašao je funkcije anadolskog i rumelijskog (evropskog) kaziaskera, te vrhovnog muftije. Kao kaziasker učestvovao je u oslobođenju Beograda u vojsci Sulejmana Zakonodavca 928. h.g. / 1521. g. U njegovom dobu objedinjena je funkcija muftije i šejhul-islama. Njegovo najpoznatije djelo iz tefsira je ”Iršadu el-akli es-selim ila mezaja El-Kitab El-Kerim“, a iz fikha ”Bida’atul-kadi fi es-sukuk“, „Tesdil-el-evkaf“, „Tehafutl-Emdad“, te „Zbirke fetvi“ (15 tomova) na arapskom i turskom jeziku.
● Muhjiddin Muhammed Pir Ali b. Iskender el-Birkevi (926. – 981. h.g. / 1520. – 1573. g.). Pored mnogobrojnih djela vezanih za islamsku doktrinu (akida), pisao je i knjige u kojima je naučno pobijao dotada rasprostranjene novotarije. Od njegovih mnogobrojnih djela najpoznatije je ”Et-Tarikatul-Muhammedijje“, a iz fikha ”Glosa na komentar El-Vikaje Sadruš-šeriata“.
● Mustafa b. Bali b. Sulejman Balizade (um. 1073. h.g. / 1662. g.), napisao je preko deset opširnih djela iz oblasti islamskoga prava. Obnašao je funkciju šejhul-islama. Postoje relevantne činjenice koje govore da su njegovi preci vodili porijeklo iz Foče. Njegova najpoznatija djela su: ”El-Feraidu fi halli el-mesaili vel-kavaidi“ – komentar ”Kenzud-dekaika”, te „Mizanul-fetava“ u kojem je usaglasio fetve po svim pravnim poglavljima i tematici od prvih do zadnjih generacija učenjaka u hanefijskom fikhu.
Ovo su samo osnovne naznake o ovoj tematici, te se nadamo da će u budućnosti biti više vremena i prostora za njenu detaljniju obradu.